Ózbekiston respublikasi oliy va órta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

OʼLCHАSH OB’EKTI









АXBOROTLАRNI YIG’ISH VA SAQLASH VOSITАSI (XOTIRA)








OBЪEKTNI BERILGАN TАVSIFLАRI VА PАRАMETRLАRI

АXBOROTLАRNI QАYTА ISHLАSH VА QАROR QАBUL QILISH VOSITАSI






OB’EKTNI BOSHQARISH VOSITASI

NАTIJАLАRNI ROʼYXАTGА OLISH VOSITАSI







3.3.2 –rasm. Ólchash vositasining umulashgan struktura sxemasi
Misol: t temperaturadagi termorezistordan tarqalayotgan energiya (ólchanayotgan kattalik) P ning qiymati, maʼlum temperaturadagi t₀ (qoida tariqasida 20 ⁰С dagi qiymati olinadi) chiziqli temperatura koeffitsientiga α, potentsiallar farqiga U bogʼliq bólib, ushbu kattaliklar orasidagi bogʼlanish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi

(3.3.1)

Аmaliyotda ólchanayotgan kattalikning matematik modelini ideal axborot modeliga yaqinlashtirish darajasi talab qilinayotgan aniqlik darajasiga bogʼliqdir. Ólchanayotgan kattalik tavsifi va matematik modeli talab qilingan aniqlikka nisbatan yetarli darajada puxtalik bilan órganilishi lozim. Kattalik tavsifini notógʼri va yetarli darajada ilmiy asoslanmagan holda ishlab chiqilishining ózi noaniqlikni keltirib chiqarishi mumkin bólib, shunga asosan ham kattalik modeli yigʼindi noaniqlikni tashkil qiluvchilaridan biridir.

2. 
   bosqich. Kirish kattaliklarini tahlili va ularning noaniqligi.
   

Ólchash jarayonining matematik modeliga kiruvchi xar bir kattalikning Х_i va uning standart noaniqligini u(x_i) baholash lozim. (х₁, х₂, x₃, …х_n) kirish kattaliklarining baholash ularning matematik kutilishi hisoblanadi. Masalan, analitik ólchashlarda keng qóllaniladigan reaktivlarni misol sifatida olaylik. Bunda yigʼindi noaniqlikni manbalaridan biri “reaktivning tozalik” darajasidir. Аgarda boshlangʼich reaktiv tekshirilgan bólsa ham, eritma kontsentratsiyasi titrlash uchun mutloq aniqlikda órnatilishi mumkin emas. Chunki bunda tozalikni tekshirishning uslubiy noaniqligi bilan bogʼliq kamchiliklar bor. Masalan, kópgina reaktivlar organik bóyoqlar odatda toza bólmasdan, tarkibida izomer yoki noorganik tuzlar mavjud bóladi. Bunday moddalarning tozalik darajasi odatda ishlab chiqaruvchi tomonidan sertifikat yoki qóllash yóriqnomalarida beriladi.

Misol.

Ishlab chiqaruvchi tomonidan berilgan sertifikatda metalning tozalik darajasi (99,99±0,01) % larda kórsatilgan. Demak, metalning massaviy ulushi 0,9999±0,0001. Metalning tozalik darajasini amaldagi qiymati metal yuzasini tozalash samaradorligiga bogʼliqdir. Аgarda ishlab chiqaruvchi tomonidan metalni tozalash usuliga qatʼiy rioya qilinsa, metal yuzasini oksidlanish bilan bogʼliq noaniqlikning hisoblashga ehtiyoj yóqdir.

3-bosqich. Korrelyatsiyalar tahlili.
Ólchashlar noaniqligini baholashda korrelyatsiya tushunchasi qóllaniladi. Shu órinda, birinchi navbatda korrelyatsiya tushunchasining mazmuniga tóxtalib ótamiz. Korrelyatsiya – lotin tilidan “munosabat, ózaro aloqadorlik” degan maʼnolarni bildiradi. Sodda qilib aytganda, korrelyatsiya – ikki yoki bir qancha tasodifiy parametrlarning ózaro aloqadorligidir. Buni hayotiy misol bilan tushuntirish mumkin. Masalan, havo temperaturasi va muzqaymoq isteʼmoli orasida korrelyatsiya mavjud. Havo temperaturasi qanchalik issiq bóladigan bólsa, aholi shunchalik kóp muzqaymoq isteʼmol qiladi. Yoki aksincha. Bunday qonuniyatlarni kóplab misollar keltirish mumkin. Bunday qonuniyatlar katta hajmdagi statistik maʼlumotlarni tadqiq qilish yóli bilan órnatish mumkin.

Noaniqlikni baholashda matematik modelda qatnashuvchi kattaliklar korrelyatsiyalangan bólsa, demak ushbu kattaliklar ózaro aloqadorlikdadir. Yaʼni, maʼlum bir kattalikning ózgarishi ikkinchi kattalikning qiymatini ózgarishiga olib keladi. Korrelyatsiya ijobiy (yoki musbat) yoki salbiy (yoki manfiy) turlarga bólinadi.

Ijobiy korrelyatsiyada birinchi parametr qanchalik katta bólsa, ikkinchi va boshqa kattaliklar ham shunchalik katta bóladi. Masalan, gaz ballon qurilmasidagi gazni temperaturasi va bosimi Mendelev-Klapeyron tenglamasiga asosan ijobiy korrelyatsiyalangan.

Salbiy korrelyatsiyada esa birinchi parametrning ózgarishi ikkinchi parametrning kamayishiga olib keladi. Masalan, yarim ótkazgichlarda temperatura va uning qarshiligi salbiy korrelyatsiyalangan, metallarda esa ijobiy korrelyatsiyalangan. 3.3.3.-rasmda turli kattaliklar orasidagi ijobiy (a), salbiy (b) yoki korrelyatsiya bólmagan (v) hodisalarni grafik tasviri keltirilgan.

Birinchi grafikda (3.3.3. - rasm, a) ijobiy korrelyatsiya kuzatilib, X kattalikning oshishi bilan Y ning ósishga olib keladi.

Ikkinchi grafikda (3.3.3. – rasm, b) salbiy korrelyatsiya kuzatilib, X kattalikning oshishi bilan Y ning kamayishi kuzatiladi.

Uchinchi grafikda (3.3.3.- rasm, v) X va Y tasodifiy kattaliklar kuchsiz bogʼlangan bólib, ularning taqsimoti bir-birining ózgarishiga bogʼliq emas. Chunki, ushbu kattaliklar orasidagi korrelyatsiya nolga teng.

а) b) v)