Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

Aloqa-munosabat kategoriyalarning son turkumida voqelanishi. Son cheklanmagan muchalanuvchanlikka (gap bo‘lagi vazifasida kelishga) ega, ya’ni u istalgan gap bo‘lagi vazifasida kela oladi:

1. 
   Kesim: Bu xotinning joni bitta emas, balki mingta. (A.Qah.)
   
2. 
   Ega: Dushmanning yuz birinchisi qoldi. (A.Qah.)
   
3. 
   Hol: Samarqandni bir necha marta ko‘rganman.U marraga birinchi yetib keldi.
   
4. 
   Aniqlovchi: Bir chetda gulzor oralab ikkita chiroyli qiz gul terib yuribdi. (Oyb.)
   
5. 
   To‘ldiruvchi: Jurnalning birinchisini topdim.
   

Sonning tuzilishiga ko‘ra turlari. Son tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi. Sodda son bir o‘zakli bo‘ladi: [bir], [besh], [ming], [yarim]. Murakkab son o‘z o‘rnida uchga bo‘linadi: a) juft sonlar; b) takroriy sonlar; v) qo‘shma son.
Juft son ikki sonning juftlashishidan tashkil topadi: [uch-to‘rt], [besh-olti].
Takroriy sonda bir o‘zak takrorlanadi: [bitta-bitta], [uchta-uchta], [beshta-beshta].
Qo‘shma son birdan ortiq mustaqil so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi: [o‘n besh], [bir ming olti yuz], [uch butun beshdan bir], [bir yarim].


Ravish va uning UGMsi. Ravish hamisha tilshunoslikning muammoli masalasidan bo‘lib kelgan. Uni o‘rgangan olim V.V.Vinogradov «mustaqil so‘zning hech bir guruhiga sig‘may qolgan so‘z ravish turkumiga yig‘ilgan» deb haqqoniy baho bergan edi. Uning ma’no va vazifasi ot, sifat, son, olmoshga yaqin turishi arab va Yevropa tilshunosligida qayd etilgan. Sharq va g‘arb tilshunosligi ravishni ma’no va vazifasi jihatidan emas, balki boshqa birortasiga xos bo‘lmagan belgi – o‘zgarmaslik belgisi bilan ismdan farqlaydi. Biroq o‘zbek tili grammatik qurilishining tavsifiga bag‘ishlab yozilgan ko‘plab ilmiy adabiyot va darslikda ravishning o‘zgarmaslik tabiati inobatga olinmagan. Tilshunoslar o‘zbekcha ravishni rus tilidagi «narechie»ning muqobili sifatida talqin qilishgan, natijada [kecha], [kunduz], [tong], [oqshom] kabi payt oti, [atrof], [o‘rta], [u yerda], [bu yerda], [old], [orqa] kabi o‘rin oti, [oz], [mo‘l], [butun], [to‘la] kabi miqdor sifati, [keyin], [past], [baland], [yuqori] kabi o‘rin sifati ravish turkumi doirasida o‘rganilgan.
«Asosan harakatning, qisman predmetning belgi, miqdor yoki holatini bildiruvchi o‘zgarmas so‘z» – ravishning so‘z turkumi sifatidagi UGMsi.
Ravish o‘zgarmas so‘z turkumi sifatida. Ravish – mustaqil ma’noli o‘zgarmas so‘z. U belgi, miqdor yoki holatni, o‘rin, payt ma’nocini ifodalaydi va bu jihatidan ot, sifat, songa yaqin turadi. Ulardan farqli jihati shundaki, so‘z o‘zgartiruvchi, shakl yasovchi qo‘shimcha bilan birika olmaydi. Masalan, ot ko‘plik, sifat daraja shaklini qabul qiladi. Masalan, [tongda], [oqshomda], [kunduzlari], [ko‘proq], [ozroq], [balandroq] kabi. Ayrim til birligida uchraydigan EK, KK shakli ravishning o‘zak qismida soddalashgan, ya’ni o‘zak bilan yaxlit holga kelib qolgan:[birdan], [zimdan], [to‘satdan], [kechasi], [birga]. Bundan tashqari qadimgi davrda keng iste’molda bo‘lgan [-ra] (jo‘nalish kelishigi) ([so‘ngra], [uzra]), [-a], ([qayta], [ko‘tara]), [-in(-un)] ([birin-ketin], [ostin-ustun]) qo‘shimchaci ham ravish tarkibida qotib qolgan.
Ravish turkumini talqin qilishda o‘zgarmaslik xususiyatini e’tiborga olish uning so‘z turkumi sifatidagi xususiyatini belgilashda qator qarama-qarshilikka nuqta qo‘yadi.
Ilmiy manba, darslik va qo‘llanmalarda [eng], [juda], [nihoyat], [g‘oyat], [lang], [g‘irt] kabi so‘z kuchaytiruv ravishi deb qaraladi. Holbuki, bu shakllar ravish oldidan kelib belgi ma’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuning uchun keyingi yillarda ayrim tadqiqotchilar bu unsurlarning ravish emasligini, chunki ravish kabi mustaqil lug‘aviy ma’nodan xoliligini ta’kidlashib, kuchaytiruv yuklamasi sirasida o‘rganish lozimligini uqtiradi.