„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

 
9- Мa‟ruza. Tafakkur o„zgarishi va ma‟naviy yangilanishda milliy g„oyaning 
roli 
Reja: 
 
1.
Bozor munosabatlariga o‗tishning inson tafakkuriga ta‘siri. 
2.
―Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari‖ tamoyili, uning barcha sohalardagi 
ma‘naviy yangilanish va tafakkur o‗zgarishidagi o‗rni va ahamiyati. 
3.
―Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch‖ asarining yangi dunyoqarash va zamonaviy 
tafakkurni shakllantirishdagi ahamiyati. 
4.
Milliy o‗zlikni anglash va ma‘naviy yuksalishning strategik va taktik vazifalari. 
 
Tayanch so„zlar.
Bozor munosabatlariga o„tishning inson tafakkuriga ta‟siri. Tafakkurga jamiyat, maktab, 
oila va tarbiyani amalga oshiruvchi boshqa omillar ta‟sirining o„zaro nisbati. Milliy g„oyaning 
tafakkur konservatizmini bartaraf qilishdagi o„rni. 
Milliy g„oya qonun ustivorligiga asoslangan demokratik davlat va erkin fuqarolik jamiyati 
barpo etishning asosiy omili. Davlat boshqaruvini demokratlashtirish va jamiyat hayotini 
modernizatsiyalashning g„oyaviy asoslari. “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” 
tamoyili, uning barcha sohalardagi ma‟naviy yangilanish va tafakkur o„zgarishidagi o„rni va 
ahamiyati. 
 1.Bozor munosabatlariga o„tishning inson tafakkuriga ta‟siri. 
Dunyoda yangi 
jamiyatni barpo etish va unga mos g‗oyalar tizimi-ni shakllantirishning tayyor andozasi yo‗q. Bu 

---

borada hatto ja-hondagi eng yuksak rivojlangan mamlakatlar tajribasini ham to‗la-to‗kis qo‗llash 
qiyin. Chunki har bir mamlakat hayotining tarkibiy tuzilishi, xalqining mentaliteti, aholi tarkibi 
va taraqqiyot tamoyillari boshqa davlatnikiga aynan o‗xshamaydi. Ba‘zi mamlakatlarda 
yaxshigina samara beradigan g‗oyaviy tamo-yillar o‗zga davlatlarda hech qanday natija 
bermasligi yoki aksincha, muammolarni yanada chuqurlashtirishi ham mumkin. 
Shu bois yurtimiz istiqlolga erishganidan keyin taraqqiyot tamoyillari tanlab 
olinayotganida rivojlangan mamlakatlar tajribasi bilan birga, xalqimizning tarixiy qadriyatlari, 
mentaliteti, turmush va tafakkur tarzi, milliy davlatchilik an‘analari, xalqimiz boshidan 
kechirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlariga alohida e‘tibor qaratildi. 
Vatanimiz mustaqillikni qo‗lga kiritgach, hayotimizda tub o‗zgarishlar yuz berdi, xalqimiz 
tabiati va dunyoqarashiga yot bo‗lgan mustabid tuzum va uning mafkurasi barham topdi. O‗z 
umrini o‗tab bo‗lgan eski mafkura o‗rnida yangi ijtimoiy munosabatlar, xalqning asl 
maqsadmuddaolarini ifoda etuvchi ilg‗or va bunyodkor ta‘limot milliy istiqlol g‗oyasi 
shakllandi. 
Yurtimizda shakllanayotgan yangi g‗oyalar tizimining asoslari qanday yaratildi? Ushbu 
yo‗nalishdagi ustuvor vazifalar nimalardan iborat? Prezident Islom Karimovning asarlarida, 
ayniqsa, «Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch" kitobi va "Mamlakatimizda demokratik 
islohotlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi"da ushbu 
savollarga to‗liq javob berilgan. Bunday maqsad jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor 
ko‗pdanko‗p siyesiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma‘naviy vazifalarni amalga oshirishni takrzo etmokda. 
Insoniyat tarixida ro‗y bergan turli voqealar, islohotlar va tub burilish jarayonlarining 
tahlili shundan dalolat beradiki, hech bir mamlakatda yangi jamiyat barpo etish va unga mos 
g‗oyalar tizimini shakllantirish, birdaniga, bir kunda amalga oshib qoladigan oddiy hodisalar 
emas. Balki bu har bir davlat va jamiyat hayotida, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va 
ma‘naviyma‘rifiy sohalarda kechadigan murakkab va serqirra jarayonlarning hosilasi, muayyan 
muddatda ro‗y beradigan o‗zgarishlarning natijasidir. 
Ma‘lumki, sobiq totalitar g‗oya va yakka mafkura tizimi yangi jamiyat qurish talablariga 
mos kelmasligi tabiiy edi. Shu sababdan ham o‗tgan yillarda jamiyatimiz hayotining barcha 
sohalarida bo‗lgani kabi, g‗oya va mafkura sohasida ham tub o‗zgarishlar ro‗y berdi. Mazkur 
jarayonning mazmunmohiyatini belgilaydigan asosiy jihatlar mamlakatimizda amalga oshirilgan 
tub islohotlar va o‗zgarishlar bilan uzviy bog‗liq. 
Bu, avvalo, sobiq ittifoqning parchalanishi va mamlakatimiz mustaqilligining qo‗lga 
kiritilishi tasodif yoki "fojia" emas, balki totalitar tuzum va kommunistik mafkuraga xos ko‗plab 
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ziddiyatlar asosida sodir bo‗lgan qonuniyat ekanidan dalolat beradi. 
Shu ma‘noda, mustaqillik oson va o‗zo‗zidan qo‗lga kiritilmagan, ya‘ni O‗zbekistonning 
istiqloli kimningdir in‘omi emas, balki muttasil kurashlar natijasida qo‗lga kiritilgan ulkan 
tarixiy yutuqdir. 
Mamlakatimiz istiqlolga erishgan dastlabki kunlardan boshlab o‗zi uchun bozor 
munosabatlariga asoslangan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishga 
qaratilgan mustaqil taraqqiyot yo‗lini aniq belgilab oldi. Bu xalqimiz va jamiyatimiz tarixi 
hamda bugungi hayotini belgilaydigan tadrijiy xususiyatlarni chuqur o‗rganish va tahlil qilish, 
hozirgi zamonda butun dunyo va O‗zbekistonda ro‗y berayotgan jarayonlarning kelajagini 
oldindan ko‗ra bilish asosida tanlab olingan taraqqiyot yo‗lidir. Mazkur taraqqiyot yo‗li, o‗z 
navbatida, islohotlarning dastlabki yillaridan boshlab, boshqa mamlakatlarda turli sohalarda ro‗y 
bergan shoshmashosharlik va buzilishlarning oldini olish imkonini berdi, demokratiyaning 
xalqarb andozalari hamda milliy an‘analarga sodiqlikning asosiy omili bo‗ldi. 
Shu ma‘noda, O‗zbekistondagi bugungi demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish, 
fuqarolik jamiyati barpo etishda ham ana shunday omillar ta‘sirini, mazkur jarayonning samarali 
kechishini taminlayotgan bunyodkor g‗oyalar ahamiyatini anglab olish nihoyatda muhim. Zero, 
yangi g‗oyalar tizimining shakllanishi respublikamiz milliy mustaqillikka erishganidan buyon 
uzluksiz ro‗y berayotgan barcha ijtimoiyiqtisodiy, siyosiyhuquqiy va ma‘naviyma‘rifiy 
islohotlarning asosiy bo‗g‗ini, ularning mazmunmohiyatini belgilovchi mezonlardan biridir. Bu 

---

jarayon dastlabki yillarda sobiq ittifoqqa xos bo‗lgan totalitar tuzum, yakka mafkuraga 
asoslangan siyosatning tanazzuli, fikr qulligi va qaramligiga tayanadigan ijtimoiy tafakkur 
tamoyillaridan voz kechish sifatida ro‗y berdi. O‗sha davrda jamiyatda ana shu tuzum o‗rnida 
shakllanayotgan yangi davlat va jamiyatning tarkibiy qismlarini yaratish, bunda yangi g‗oyalar 
tizimiga xos bo‗lgan umuminsoniy andozalar va milliy xususiyatlardan foydalanish muhim 
ahamiyat kasb etgan edi. 
Mustaqillikni mustahkamlash jarayoni bu vazifalarni muttasil hal qilish, g‗oyaviy tarbiya 
ishlarini doimiy olib borish, o‗sibunib kelayotgan yosh avlod mafkuraviy immunitetini uzluksiz 
shakllantirib turishni zaruratga aylantirdi. Mamlakatimiz rivojlanishiga xos g‗oyaviy 
tamoyillarning hayotbaxshligi taraqqiyotning o‗zbek modelini amalga oshirishda yaqqol 
namoyon bo‗ldi. Jahonda tan olingan bu modelning ratsional mag‗zi jamiyatni inqilobiy tarzda 
emas, balki evolyutsion tadrijiy ravishda isloh etish g‗oyasini bosqichmabosqich amalga 
oshirishni nazarda tutadi. Uning ko‗pchilik boshqa milliy modellardan farq qiladigan xususiyati 
shundaki, u faqat iqtisodiy rivojlanish emas, balki keng ma‘nodagi yangi jamiyatni barpo etish 
modelidir. Bu borada jahon tajribasida mavjud bo‗lgan Germaniya, Shvetsiya, Yaponiya, 
Janubiy Koreya, Fransiya, Xitoy kabi mamlakatlarning taraqqiyot modellari ko‗proq iqtisodiy 
modellar edi. Ular siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotni tubdan yangilashni nazarda tutgan emas. 
Ushbu mamlakatlarning birortasida, iqtisodiy islohotlar davrida, milliy davlatchilikni, madaniy 
meros va ona tilini qayta tiklash singari masalalar ham dolzarb bo‗lmagan (faqat Janubiy 
Koreyada davlat qurilishi muhim ahamiyat kasb etgan). Ulardan farqli ravishda, o‗zbek modeli 
iqtisodiy 
munosabatlarni 
isloh 
qilish 
bilan 
birga, 
davlat 
qurilishi, 
jamiyatni 
demokratiyalashtirish, mulkdorlar sinfini, xususan, o‗rta sinfni shakllantirish, kadrlar tayyorlash, 
madaniy meros va ma‘naviyat bilan bog‗liq boshqa ko‗plab sohalarni qamrab oladi. Bu uning 
o‗ziga xos ustuvor xususiyatlaridan biri bo‗lib, uni amalga oshirishda jamiyatni isloh etishning 
chuqur ilmiy asoslangan mashhur besh tamoyili muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.