’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Virusli kasalliklar 
Virusli  kasalliklar  tabiatda  keng  tarqalgan  bo
’lib,  yer  sharining  istalgan 
joyida ma
’lum, ular ekinlarga katta zarar yetkazadi. 
Virus o
’n millionlab virus zarrachalaridan (yirik molekulalardan) iborat va 
qatiy  tartib  bilan  joylashgan  kristallar  hosil  qilishi  mumkin.  Noaktav  (tinim 
holatidagi)  virus  bir  necha  yil  davomida  hayot  belgilarini  namoyon  qilmasligi 
mumkin. Tamaki  mozaykasi virusi uning quruq  barglarida 50 yilgacha  va  undan 
ham  uzoqnoaktiv  holatda  saqlanishi  mumkin.  U  tirik  hujayraga  tushishi  bilan 
aktivlashib ketadi.  
Virusning  o
’z  energiya  manbai  bo’lmasligi  va  u  oziqni  mustqqil,  qayta 
ishlab  uzlashtira  olmasligi  uchun  o
’zining  tirikligini  ta’minlay  olmaydi.  Uning 
tarkibidagi nuklein kislota o
’simlik hujayrasiga tushib, uni «o’zi uchun ishlashga» 
majbur  etadi.  Bunda  normal  hujayradagi  ximiyaviy  protsesslar,  tormozlanadi, 
virus ko
’payishi uchun zarur bo’lgan ximiyaviy protsesslar kuchayadi. Bu vaqtda 
u  tirik  mavjudotlarning  ikkita  asosiy  xususiyatini  namoyon  qiladi:  u  o
’ziga 
o
’xshash  individlar  hosil  qiladi  va  bu  protsess  davomida  turg’un  irsiy 
o
’zgarishlarga, 
 ya
’ni mo’tatsiyaga qobiliyatli bo’ladi. 
 
Yangi  virus  zarrachalari  hosnl  bo
’lishida  virus  komponentlari  hujayrada 
alohida-alohida  sintezlanadi  va  shundan  keyingina  yetuk  virus  zarrasiga 
to
’planadi. 
Odam  kasalliklarining  anchasini,  o
’simlik  va  hayvonlarning  yuzlab 
kasalliklarini  viruslar  qo
’zgatadi.  Viruslar  nihoyatda  ko’p  suyuqlikka 

---

aralashtirilganda  ham  aktivligini  yo
’qotmaydi,  masalan,  tamakining  oddiy 
mozaykasi  virusi  109  marta  suyultirilganda  ham  o
’simliklarni  zararlash 
xususiyatini  yo
’qotmagan.  Ayrim  infektsiya  davrida  hujayralarda  viruslar  soni 
juda  ko
’payib  ketadi.  Tamaki  mozaykasi  bilan  zararlangan  tamaki  bargida  barg 
vaznining  10%  ni  (quruq  modda  hisobida)  virus  tashkil  etadi,  1  l  o
’simlik 
shirasida esa taxminan 2 g virus bo
’ladi. 
Fitopatogen 
viruslar. 
O
’simliklarni 
kasallantiradigan 
viruslar 
fitopatogen 
viruslar 
deb 
ataladi 
va 
tarkibiga 
RNK 
kirishi  bilan  harakterlanadi;  shu  bilan  birga  hayvonlar  bilan  odamni 
kasallantiradigan  viruslarga  tarkibida  DNK  to
’tuvchi viruslar kiradi. Fitopatogen 
viruslarning  yana  bir  xususiyati  viruslarning  o
’simliklarga  faqat  shikastlangan 
joydan kirishidir.   
Viruslar 
o
’simliklar  hujayrasiga  kirib,  u  yerda  ko’payadi 
va moddalar almashinuvini bo
’zib, o’simliklarni kasallantiradi. 
Virusli kasalliklarning belgilari juda o
’ziga hos bo’lib, ko’p hollarda ularni 
zamburug
’  va  bakteriyali  kasallik  belgilaridan  farq    qilish  mumkin. 
O
’simliklarning virusli kasalliklarini tashqi belgilariga qarab ikki katta gruppaga – 
mozayka  va  sariqkasalligiga  bo
’lish  mumkin.  Mozayka  kasalligida  barglar 
(kamdan-kam boshqa organlar) mozaykasi ko
’zatiladi; bunda barg plastinkasining 
bir qismi tiniq yashil rangini saqlaydi, boshqa qismi och yashil yoki sariq rangga 
kiradi.  Bunda  barg  olachipor,  mozaykali  bo
’lib  ko’rinadi.  Bundan      tashqari, 
virusli  kasalliklarda  barglarda  halqali  dog
’lar,  barg  (poya,  meva)  ayrim 
qismlarining nobud bo
’lishi (nekroz) ko’zatiladi. Barg tomirlari buylab joylashgan 
va 
bargning 
orqa 
tomonndan, 
ayniqsa,  yaxshi  ko
’rinadigan  nekroz  dog’lari,  shtrihlar  ham  virusli  kasalliklarga 
hos xususiyatdir. Viruslar o
’simliklarda yana ham kuchli o’zgarishlar hosil qilishi 
mumkin, masalan, past bo
’ylilik barglarning maydalanishi, buralishi va shaklining 
o
’zgarishi, qing’ir-qiyshiqligi, gullarning ko’karishi va hoqazo.  
Barg  plastinkasining  bo
’tunlay  sarg’ayib  ketishi  bilan  sariq  kasalligi 
mozaykadan  farq  qiladi:  mozayka  rangi  bo
’lmaydi, bunda o’simliklarning shakli 

---

juda  o
’zgarib,  past  bo’yli,  nihoyatda  serqancha  ,  gullari  qing’ir-qiyshiq  bo’lib 
qoladi, gulning bir qismi bo
’tunlay rivojlanmay qoladi, boshqa qismi esa normal 
rivojlanadi,  tojbarglari  ko
’pincha ko’karib ketadi, ba’zan gul o’rnida novda yoki 
reduktsiyalangan  barglar  yoki  yashil  gul  markazida  haqiqiy  barg  halqasi  hosil 
bo
’ladi.  Sariqtipdagi  kasalliklarda  o’simliklarning  anatomik  tuzilishi  va 
funktsional faoliyati qattiq bo
’zilishi ko’zatiladi.  
O
’simliklar  kasallanganda  virus  zarrachalari  uning  hujayralari  ichida 
bo
’ladi. O’simlik viruslari o’simliklar shikastlanmasdan turib hujayra ichiga kira 
olmaganligi  uchun  virusli  kasalliklarning  ko
’pi  tabiatda  og’iz  apparati  sanchib-
suruvchi  tipda  tuzilgan  hasharotlar:  shira,  chirildoq,  qurt,  trips,  kalqondorlar 
vositasida  tarqaladi.  Viruslar  kanalar  vositasida  ham  tarqalishi  aniqlangan 
(masalan,  bugdoyning  yo
’l-yo’l  mozaykasi).  Hasharotlarsiz  yuqadigan  viruslar 
ham  bor.  Bu  yo
’qishning  qontakt  usuli  hisoblanadi.  Tashuvchi  hasharotlari 
noma
’lum  bo’lgan  viruslar  ham  uchraydi.  Masalan,  tamaki  mozaykasi  virusi  va 
kartoshkaning  X-  virusi  shira  va  boshqa  hasharotlar  bilan  tarqalmaydi,  lekin 
mexaniqaviy  yo
’l bilan oson yuqadi. Kartoshkaning X-virusi kasallangan barglar 
sog
’lomlarga  yaqinlashganda  o’tadi.  Shamol  vaqtida  barglar  bir-biriga  tegib, 
asosan  mikroskopik  mayda  tukchalar  sinishi  hisobiga  ko
’tikula  bir  oz 
shikastlanishi  tufayli  viruslar  yuqadi.  Ana  shu  shikastlangan  joylardan  virus 
zarrachalari sog
’lom o’simliklarga o’tadi. Keyingi vaqtlarda X-virus Synchytrium 
cndobioticum zamburug
’i (fikomitsetlar) orqali ham sog’lom o’simliklarga o’tishi 
to
’g’risida ma’lumotlar paydo buldi. 
Viruslar  zararlangan  o
’simliklardan  olingan  urug’lar  orqali  ham  yo’qishi 
mumkin.  Bodringning  yashil  va  oq  mozaykasi,  loviyaning  oddiy  mozaykasi, 
pomidor  mozaykasi,  lyupinning  qorayishi  va  soya  mozaykasini  qo
’zg’atuvchilar 
ana  shunday  viruslarga  kiradi. Mozayka  kasalliklarini  qo
’zg’atuvchi viruslarning 
ko
’pchiligi urug’ bilan o’tishi mumkin. Viruslar tugunaklarda saqlanib, tugunaklar 
orqali  o
’tishi  mumkin,  masalan,  kartoshka  viruslari.  Meva  va  sabzavot  ekinlari 
virusi ko
’chat bilan o’tishi mumkin. 

---

Qancha  roqda  saqlanib,  o
’simliklarni  qancha  roq  orqali  zararlaydigan 
viruslar ham bor. Masalan, tamaki nekrozi virusi ana shunday virusdir. 
Begona  o
’tlar  ham  virus  rezervatori  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin. 
Sariqtipdagi virusli ko
’p kasalliklarning begona o’tlarga bog’liqligi aniqlangan. 
O
’simliklar  virusli  kasalliklarining  rivojlanishi  va  tarqalishi  ko’p  jihatdan 
tashqi  sharoitga  bog
’liq.  Ko’pincha  biror  temperatura  virusli  kasalliklarning 
mavsumiy  va  geografik  tarqalishini  belgilaydi.  Temperatura  infektsiya 
tarqalishiga,  kasallik  belgilari  (simptomlari)  namoyon  bo
’lishi  harakteriga  ta’sir 
ko
’rsatadi. Temperatura sharoiti virus tashuvchilar soniga ta’sir etishi mumkin, bu 
esa  o
’z  navbatida,  o’simliklarning  zararlanishida  o’z  ifodasini  topadi,  kasallik 
belgilari harakteriga va o
’simliklarning zararlanishi darajasiga ta’sir etadi. 
Tamaki  temperatura  mu
’tadil  (10°  dan  yukori)  bo’lganda  mozayka  virusi 
bilan eng ko
’p zararlanadi, temperatura ortishi bilan zararlanish darajasi pasayadi, 
35°  da  esa  kasallik  alomatlari  (simptomlari)  yashirin  holatda  bo
’ladi. 
Temperaturaga qarab simptomlar turi ham o
’zgarishi mumkin. 
Yorug
’lik ta’siri ham simptomlar namoyon bo’lishida o’z ifodasini topishi 
mumkin. Odatda, sust yorug
’lik tamaki nekrozi virusiga ta’sir etib, nekroz avj olib 
ketishiga  sabab  bo
’ladi.  Natijada  tamaki  barglari  ko’rib  qoladi.  Ba’zi  virusli 
kasalliklarda  ko
’zatiladigan mavsumiy rivojlanish ko’pincha yorug’lik kuchining 
har  xilligiga  bog
’liq.  Yorug’lik  zararlanish  intensivligiga,  uning  rivojlanishiga, 
uning 
asari 
sifatida 
viruslar o
’simliklarga keltiradigan zararning kam-ko’pligiga ta’sir etadi. 
Virusli  kasalliklarga  qarshi  ko
’rashda  oldini  olish  choralari  asosiy 
ahamiyatga ega. Bunda sog
’lom ko’chat va urug’ yetishtirishga va foydalanishga 
alohida  ahamiyat  berish  kerak.  Viruslar  begona  o
’tlarda saqlanganligi  uchun bu 
o
’tlarni albatta yo’qotish kerak. 
 

---