’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
NaNSO
3
 
← → Na
2
CO
3
 + SO
2
 + N
2
O 
 
 
Nitrifikatorlarning  organik  moddalarga  nnsbatan  yuqori  sezgnrligi 
Vinogradskiy tomonidan aniqlangan. Ayniqsa, Nitrosamonas juda sezgir. Muhitda 
organik modda bir oz kuproq yig
’ilib qolsa , bakteriyalarning o’sishi sekinlashadi, 
agar  yanada  ko
’proq  tashlansa,  bakteriyalar  butunlay  o’sishdan  tuxtaydi. 
Nitrizamonas  bir  qism  uglerod  o
’zlashtirishi  uchun  35  qism  azot  oksidlanishi 
kerak. 
 
Xemosintezda  fotosintezga  nisbatan  xemosintezda  oz  miqdorda,  organik 
modda sintezlanadi, albatta. Lekin xemosintez jarayonining o
’ziga xos xususiyati 
shundaki,  bunda  ham  organik  moddalar  sintezlanib,  boshqa  organizmlarning 
usnshi uchun zamin tayyorlanadi.  
 
Turli  tuproqlarda  boradigan  nitrifikatsiya  jarayoni.  Tuproqda  boradigan 
nitrifikatsiya  jarayoni  laboratoriya,  sharoitida  olib  boriladigan  nitrifikatsiya 
jarayonidan farqlanadi. Laboratoriya sharoitida organik moddalarning ko
’payishi, 
ya
‘ni ortishi bakteriyalarga salbiy ta‘sir etsa, tuproqda bunda ham yuz bermaydi, 
chunki  tuproqda  organik  moddalarning  eruvchan  shakli  kam  uchraydi. 
Ikkinchidan, tuproqda nitrifikatorlar bilan birga boshqa bakteriyalar ham  mavjud 
bo
’lib, ular bakteriyalar organik moddalarni o’zlashtiradi va nitrifikatorlar uchun 
mikrozonalar vujudga keltiradi. 
 
Nitrifikatorlar Muhitning kislotali reaktsiyasiga sezgir va 
рН 6,0-9,2 da ular 
yaxshi  rivojlanadi.  Nitrifikatsiya  jarayoni  natijasida  1  ga  yerda  300  kg  nitrat 
kislota  to
’planadi.  Butun  yer  yuziga  hisoblaganda,  bu  nihoyatda  katta  son. 
Shuning  uchun  qishloq  xujaligida  bu  jarayonga  katta  ahamiyat  beriladi. 
Nitrifikatsiya 
jarayoni 
ammonifikatsiya 
bilai 
chambarchas 
bog
’liqdir. 
Ammonifikatsiya qanchalik tez borsa, nitrifikatsiya ham shuncha tezlashadi.  

---

 
Nitrifikatorlar  botqoq  tuproqlardan  tashqari,  hamma  tuproqlarda  ham 
uchraydi.  Agarda  tuproqlar  kuritilib,  ularga  ohak  solinsa,  u  yerlarda  ham 
nitrifikatorlar  rivojlana  boshlaydi.  Podzol  tuproqlarda  nitrifikatsiya  jarayoni 
asosan  tuproqning  haydalma  qatlamida  boradi.  Qora  tuproqning  haydalma 
qatlamida  bu  jarayon  intensiv  boradi,  hatto  50  sm  chuqurlikda  ham  jarayon 
amalga oshadi. 
 
Urta  Osiyoning  buz  tuproqlarida  nitrifikatsiya  jarayoni  juda  tez  boradi  va 
tuproqda  kup,  miqdorda  nitratlar  to
’planadi.  Lekin  shur  tuproqlarda  bu  jarayon 
kuchsiz boradi va nitrit kislota to
’planishi bilan tugaydi. Chunki shur tuproqlarda 
nitrobakter  uchramaydi.  V.  L.  Isachenko  bu  bakteriyalarni  shur  suvlarda  ham 
uchratmagan. Endigina o
’zlashtirilayotgan shur tuproqlarda nitrifikatsiya jarayonn 
asosan haydalma qatlamlarda boshlanadi. Sulfatli shurlanish bakteriyalarga salbiy 
ta
‘sir  etadi.  Shuningdek,  nitrifikatorlar  tuproqning  namligiga  ham  sezgir,  quruq 
tuproqda  yoki  namlik  xaddan  tashqari  ortib  ketganda  ham  ular  yaxshi  rivojlana 
olmaydi. 
 
Denitrifikatsiya 
jarayoni. 
Denitrifikatsiya 
jarayoni 
nitrifikatsiya 
jarayonining  aksi  bo
’lib,  bunda  bog’  langan  azot  yana  atmosferaga  erkin  holda 
kaytadi.  Bu  jarayon  bevosita  va  bilvosita  bo
’ladi.  Chunki  molekulyar  azot 
nitratlardan nihoyatda xilma-xil jarayonlar natijasida hosil bo
’lishi mumkin. 
 
Bevosita 
denitrifnkatsiyada 
nitratlar 
denitrifikatsiyalovchi 
alohida 
bakteriyalar 
guruhining 
hayot 
faoliyati 
tufayli 
qaytarilsa, 
bilvosita 
denitrifikatsiyada  faqat  aminokislotalar  bilan  nitrat,  kislota  o
’zaro ta‘sir etadi va 
natijasida molekulyar azot hosil bo
’ladi. 
 
 
Tabiatda  bevosita  denitrifikatsiya  tabiatda  tuproq  gung  va  suv  havzalarida 
keng tarqalgan  denitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning hayot faoliyati tufayli sodir 
bo
’ladi: