Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

 

ZAMONAVIY ADABIY ASARDA BADIIIYLIK MEZONLARI 

Obidaxon FAYZULLAYEVA, 

filologiya fanlari nomzodi, dotsent (GulDU) 

Sayyora YARKINBAYEVA, 

o`qituvchi (GulDU) 

 

 

Zamonaviy  adabiy  asarlarning  ko‘pqirraliligi  adabiy  maktablar  va 

yo‘nalishlarning turli-tumanligi, tahlil usuli va uslublarning to‘g‘risini topib, tanlab 

olishdagi  erkinlik,  tanqidda  o‘ziga  xos  yondashishlarni  rag‘batlantirish,  ilmiy 

qarashlar  va  farazlarning  ko‘pligi  shunga  olib  keldiki,  adabiyotda  qanday  matnni 

badiiy matn deb hisoblash va aniqlash dolzarb masalalardan bo‘lib qoldi. 

 

Yangi  davr  badiiy  adabiyoti  yo‘nalish  va  oqimlarning  ko‘pligi  va  xilma-

xilligi bilan ajralib turadi. Ularning ayrimlari (xususan – postmodernizm va ilmiy 

fantastika...)  adabiy  olamda  yirik  qarama-qarshiliklar  markaziga  aylanib  qoldi.  U 

yoki  bu  adabiy  ishni  badiiy  asar  sirasiga  kiritish,  o‘lchovlarni  aniqlab  olish 

masalasi  kun  tartibiga  qo‘yildi.  Bunga  misol  tariqasida  zamonaviy  modernistik 

yo‘nalishdagi  nasriy  va  nazmiy  asarlarni  keltirish  mumkin.  Xususan,  nasrdagi 

Xurshid  Do‘stmuhammadning  ―Jajman‖,  Nazar  Eshonqulning  ―Tobut‖,  nazmdagi 

Faxriyor,  Bahrom  Ro‘zimuhammad  va  Tursun  Alilar  ijodiyoti  bunga  misol  bo‘la 

oladi.  Faxriyorning  ―Oy  bolta‖  degan  ikki  so‘zdan  iborat  she`rining  badiiy 

xususiyatlarini  o‘rganishda  biz  yoki  she`rxon  qanday  mezonlarga  amal  qilishi 

zarurligi ushbu masalaning dolzarb ekanligini dalolatlaydi.  

Badiiylikning  asosiy  mezoni,  ko‘plab  adabiyotshunoslar  qarashlariga  ko‘ra, 

asarda  badiiy  obrazning  bor  yoki  yo‘qligi  bo‘lib  qoldi.  Fan  borliqni  tushunchalar 

---

413 

 

yordamida  bilib  olsa,  san`atda  bu  ish  obrazlar  vositasida  amalga  oshirilishi 

barchaga  ayon.  ―Adabiy  obrazlar  til  yordamida  yaratiladi.  Obraz  matn  va  asarni 

bitta organik butunlikka bog‘lovchi halqadir‖ [1, 11]. Yozuvchi rassomga o‘xshab 

o‘z  ismini  ―chizadi‖,  u  chizgan  olam  odamga  dunyoni  va  o‘zini  bilib  olishga 

ko‘mak beradi. Obraz atamasi keng ma`noda odamning ongida tashqi olamni aks 

ettirish  yoki  biror  narsa  haqida  aniq  his  qilish  orqali  hosil  bo‘lgan  tasavvurni 

anglatadi.  

―Badiiy  obraz,  -  degan  edi  o‘zining  ―Badiiy  matn  nima?‖  deb  nomlangan 

maqolasida  adabiyotshunos  S.Orlov,  -  ma‘lum  yuksak  estetik  idealdan  aniq 

shakldagi  badiiy  voqelik  yaratishdir‖  [2,  24].  U  umumlashtirishning  mavjudligi 

bilangina  emas,  balki  rassomning  tanqidiy  obrazga  xos  emotsiya  –  hissiyotlar  va 

badiiy go‘zallikni baholash pozitsiyasi borligi bilan ham ajralib turadi.  

Ilmiy qarashlarning barchasida tushunchalar mantiqiy kategoriyalar sirasiga 

kiritiladi. Ob‘ekt, ya`ni o‘rganilayotgan narsa butunni tashkil qiluvchi bo‘laklarga, 

alohida  unsurlarga  ajratiladi.  Adabiy  –  obrazli  o‘zlashtirish  ham  borliq  haqidagi 

bilimlar  kabi  barcha  belgilarning  ta`sir  etishida  o‘ziga  xos  xususiyatlarning  inson 

ongiga bir vaqtda ta`sir ko‘rsatishi tufayli yuzaga keladi. 

Obrazlilikda  butunlik  taassuroti  o‘ziga  xos  shartli  usul  bilan  tashkil  etiladi, 

ya`ni bu erda inson tasavvuri nazarda tutilgan. ―Badiiy obrazlar – odam tabiatining 

asosiy kuchi – xayol, tasavvur qilishga asoslanadi‖ degan edi frantsuz ruhshunosi 

T.Batler.  Uning  belgilashiga  ko‘ra,  xayol  qilish  nafaqat  tashkil  qilish 

qobiliyatinigina emas, balki obrazlarni o‘zgartirish qobiliyati hamdir‖ [3, 74]. 

Yuqoridagi  nazariy  qarashlarga  tayanilsa,  ―Oy  bolta‖  she`rida  badiiylikni 

belgilovchi  muhim  mezon  obrazlilik  bo‘lib,  unda  shu  ikki  so‘z  vositasida  inson 

ongida  tasavvur  hosil  bo‘lmoqda.  Ya`ni,  tun  zulmatini  yorib  chiqqan  yangi  oy 

oshiqqa  ma‘shuqa  bilan  bo‘lgan  uchrashuv  onlarini  yodiga  solib,  hozirgi  hijron 

damlarida  uning  qalbini  oybolta  kabi  parchalamoqda,  bo‘laklab  qalb  iztirobini 

yanada kuchaytirmoqda.  

Ma‘lumki,  badiiy  adabiyot  ikkita  vazifani  –  estetik  va  g‘oyaviylikni  ado 

etadi.  Badiiy  adabiyotning  asosiy  vazifasi  –  estetik  jihatdir.  ―Har  qanday  badiiy 

asarning  ikkita  asosiy  bajaradigan  vazifasi  mavjud,  bilishning  ikkita  jihati  – 

aspektini aniqlaydi va ular adabiy asarni baholaydi: 

1.

 

Estetik jihat tashqi va ichki shakllarning tarafdoshlari (...) bilan; 

2.

 

Germenevtik jihat asarning mazmuni va ma`nosini tasdiqlashlari bilan‖ [4, 

207].  

O‘tgan  asr  G‘arb  olimlarining  tadqiqiga  ko‘ra  badiiy  asar  o‘zida  uchta 

badiiylik mezonining qo‘llanilishini taqozo qiladi: 

1.

 

Obrazlilik.  Badiiy  asarning  estetik  sifatini  baholash,  funktsional  yuk  bilan 

ta‘minlanganlik,  asar  obrazlarining  yangiligi  va  axborot  uchun  mo‘ljallanganligi 

(badiiy asarning ichki shakli); 

2.

 

Ish  bajarish  –  funktsionallik  vazifasi.  Ushbu  mezon  asar  o‘qib-

o‘rganilayotganda  va  uning  g‘oyaviy  mazmuni-mohiyatini  baholaganda 

umuminsoniy  g‘oyalar  hamda  san`atning  umumiy  vazifalari  bilan  qiyoslaganda 

qo‘llaniladi; 

---

414 

 

3.

 

Mahorat  –  mohirlik  yoki  ―ijodiy  qobiliyat‖.  Yuksak  texnikaga  erishganlik 

(Suzdaltseva  T.V.).  Bu  mezonni  qo‘llab  asarning  tili  –  nutqiy  mahorati  va  badiiy 

tasvir vositalari baholanadi. 

O‘tgan  davr  adabiyotshunosligida  faqat  haqiqiy  badiiy  asargina  yuqoridagi 

keltirib  o‘tganimiz  har  uchala  mezon  talablarini  qondirishi  mumkin.  Biroq  fanda 

doimo  ayrim  nazariya  va  amaliyotning  o‘zgaruvchan  xarakterini  hisobga  olish 

zarur. Zamonaviy adabiyot buni ko‘zda tutib, u yoki bu badiiy matnning badiiylik 

darajasini baholashning universal daraja ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish maqsadga 

muvofiq  deb  biladi.  Ayni  muammoni  hal  qilish  maqsadida  bugungi  kunda 

Frantsiya,  AQSh,  Britaniya,  Rossiya  va  boshqa  mamlakatlarning  etakchi 

nazariyotchilari  ishga  kirishgan.  Lekin  har  bir  adabiy  asar  yaratilishida 

milliylikning o‘z o‘rni bo‘lgani kabi har bir nazariy qarashlar yuzaga kelishida ham 

ushbu muhim jihatni ahamiyatsiz qoldirib bo‘lmaydi. O‘zbek adabiyotshunosligida 

ham aynan yuqoridagi masala tadqiqi yuzasidan yirik monografik tadqiqot yuzaga 

kelganligi ushbu soha mutaxassislarining bu boradagi izlanishlari samarasi deyish 

mumkin. 

2011  yil  nashr  etilgan  taniqli  adabiyotshunos  olim,  professor  Ummat 

To‘ychiyevning ―O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari‖ 

kitobida  badiiylik  masalasi  atroflicha  asosli  tarzda  tadqiq  etilgan.  Monografiya 

soha mutaxassislarining fikr-mulohazalari inobatga olingan holda uch marta qayta 

ishlanganligi  kitob  muallifi  tomonidan  ta`kidlangan.  So‘nggi  –  kitobxonlar 

ommasiga  taqdim  etilgan  variantida  badiiylikning  asosiy  yoki  bosh  mezoni 

iste`dod ekanligi ta`kidlanadi. 

 

Iste`dod  mezonining  to‘rtta  maromi  ham  berilgan.  Biri  mehnat,  biri  saviya 

(bilimdonlik)  bo‘lsa,  biri  yozuvchining  shaxsiyati  va  oxirgisi  sharoit  deya 

belgilangan. 

 

Monografiyada  badiiylikning  yordamchi  mezonlari  sifatida  xosiyat 

(spetsifika) mezoni, an`ana va yangilik mezoni, mehnat mezoni va ta`sirdorlik kabi 

mezonlari  mavjudligi  ta`kidlangan.  Xosiyat  mezoni  o‘z  navbatida  adabiy  texnika, 

til va obrazlilik kabi maromlarga ajratilgan. 

 

Badiiylikning  darajalari  milliy  adabiyotda  zamon  va  makon  bilan  bog‘liq 

ekanligi  ta`kidlangan.  Shunga  ko‘ra  monografiyaning  mustaqillik  mafkurasi 

asosida  tahrir  qilinganligi  bizning  aytajak  fikrimizga  ancha  to‘g‘ri  keladi.  Unda 

keltirilgan  misollar  va  metodologik  asoslar  milliylik  mohiyati  va  mazmuniga 

to‘laqonli mos keladi. 

 

Tadqiqotda tugallik, birbutunlik, maqsadning to‘la amalga oshganligi, hissiy 

va  ma`naviy  mukammallik,  ohorlilik,  did  bilan  yozilgan  bo‘lishi  badiiylikning 

muhim  tomonlari  ekanligi  ta`kidlangan.  Yuqoridagilardan  kelib  chiqib  tadqiqot 

quyidagicha xulosalangan: 

-

 

Adabiy  asarni  baholash  o‘lchovi  bo‘lgan  badiiylik  hodisasi  [5,  104]  tarixiy 

hodisa  bo‘lganidan  o‘zining  taraqqiyot  bosqichlariga  ega.  ―Ya`ni  har  bir  davr, 

adabiy  jarayonning  o‘z  badiiyligi  bor.  Yoki  badiiylik  mezonlari  tarixan  aniq 

ma`noga ega bo‘ladi. Bunday badiiylik davr va adabiy jarayonning estetik ideali va 

mafkurasi  taqozosiga  binoan o‘zgarib  boradi.  Bir davrda  yaratilgan asarni boshqa 

---

415 

 

davrning badiiylik mezonlari va ularning maromlari bilan o‘lchash mumkin emas. 

Chunki  muayyan  davrning  badiiylik  mezonlari  boshqa  davrga  aynan  mos 

kelmasligi  mumkin.  Ammo  bu  hol  badiiylik  mezonlari  va  ularning  maromlari 

soniga ta`sir qilmaydi‖ [1, 11].  

-

 

Tadqiqotda  badiiylik  mexanizmi  topilgan.  Badiiylikning  adabiy  asarlar 

hakami ekanligi yana bir bor ta`kidlangan.  

-

 

Badiiylik muammosi milliy adabiyot kelgusi rivoji uchun amaliy va nazariy 

ahamiyatga  ega.  Badiiylikning  milliy  hodisa  ekanligi  uning  asosini  tashkil  etishi 

ta`kidlangan. 

Mana  shu  kabi  jiddiy  nazariy  xulosalarning  asosli  ekanligi  ushbu  yirik  hajmli 

tadqiqot  ishidan  adabiy  asar  badiiyati  yuzasidan  olib  boriladigan  har  qanday 

tadqiqotlarda foydalanish mumkinligini tasdiqlaydi. 

Zamonaviy  adabiy  asar  bilan  tanishish  chog‘ida  uning  badiiyatini  aniqlash 

zarurati  paydo  bo‘lsa,

 

uning  o‘ziga  xos  jihatlarini  yuqorida  ta`kidlaganimiz 

monografik  tadqiqotda  o‘qib-o‘rganish  mumkin  ekanligini,  adabiy  asar  badiiylik 

darajasi 

bilan 

qiziqadigan 

barcha 

kitobxonlarga 

va 

tadqiqotchilarga 

ta`kidlamoqchimiz. 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1. Карпантер Дж. Движение художественного текста в исторической среде. 

Н.Й.: Серека – Пейкурс. 2009.– С. 11. 

2.Орлов С. Введения в общую филологию.Ст. Что такое художественный 

текст? – М.: РГГУ, 2009. – С.24.  

3.Батлер Т. Вооброжение и создаваемые им образы. П.: Централ, 2002. – 

С.76. 

4.Энциклопедия  БЕКМ.  Том  №7.  Исскуство.  Литература.  Теория  –  М.:  Ива, 

1999. – С. 207. 

 5.To‘ychiyev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. – 

T.:Yangi asr avlodi. 2011. –B. 504.