Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

 

ADABIYOT DARSLIKLARI VA KITOBXONLIK MUAMMOLARI 

Usmonjon QOSIMOV,  

  

 

 

 

 

filologiya fanlari nomzodi, dotsent (JDPI) 

Ozoda XOLMURODOVA,  

 o„qituvchi (JDPI) 

 

  

Bugungi kunda jahondagi baxtli va insonparvar davlatlardan biri sifatida tan 

olinayotgan  ozod  va  obod  yurtimizda  o‗zlikni  anglash,  eng  avvalo,  jamiyatimiz 

hayotidagi  ulkan  yangilanish  va  yuksak  taraqqiyotimiz  bilan  bog‗liq  ekanligi 

qanchalik buyuk haqiqat bo‗lsa, ma`naviyatimiz rivojida ulug‗ ajdodlarimiz merosi 

va  milliy  qadriyatlarimiz  bilan  birga  islomiy  ma‘rifat  va  diniy-axloqiy 

qarashlarning ham yuksak rolini barchamiz katta quvonch bilan e`tirof etamiz.  

Muhtaram  Prezidentimiz  Sh.  M.Mirziyoyevning  quyidagi  fikri  ham  barchamizni 

ana  shu  ulkan  haqiqatdan  ogoh  etib,  qalbimizni  g‗urur  va  iftixorga  to‗ldiradi: 

―Bizning  havas  qilsa  arziydigan  buyuk  tariximiz  bor.  Bizning  havas  qilsa 

arziydigan ulug‗ ajdodlarimiz bor, beqiyos boyligimiz bor‖. Chuqur insonparvarlik 

g‗oyalari bilan  yo‗g‗rilgan bu  ta‘rif  XX  asr o‗zbek  adabiyotiga  ham  munosib bir 

ta‘rifdir. 

 

  

Ma`lum

ki, 

20-30-yillar  butun  xalqimiz  va  madaniyatimiz 

tarixida  eng 

murakkab 

va ziddiyatli bir davr bo‗lganligi endilikda ro‗yi rost 

ko‗rsatilmoqda. 

Bu murakkab 

davrda xalqimiz va millatimiz boshiga tushgan 

fojealar, eng avvalo, 

Fitrat, 

Abdulla  Qodiriy  va  Cho‗lponlarning  asarlarida

 

o‗zining 

yorqin 

ifodasini 

topgan  edi.

Shu  o‗rinda  mavzumiz  bilan  bog‗liq  qisqa  bir  izoh  berib  o‗tishgato‗ri 

keladi.  Adabiyotimiz  silsilasida  alohida  bir  bosqich  bo‗lgan  XX  asr  o‗zbek 

adabiyoti  tarixiga  va  murakkab  bir  davrda  ijod  olamiga  kirib 

kelgan

  G‗afur 

G‗ulom, Hamid Olimjon Abdulla Qahhorlar mansub bo‗lgan avlod vakillarining 

ijodiga  ―yangicha‖  yondashishga  ortiqcha  berilib  ketib,  ba‘zan  mazkur  adiblar 

ijodiyoti,  ayrim  yetuk asarlari haqida ham  bepisandlik bilan mulohaza  yuritish, 

noo‗rin  ta‘na  tosh  lari  otish  mayl  kuchaydi. 

Ijodkor  ma`lum  bir  davr 

farzandi

, 

muhit 

hodisasi  bo‗lganligi  uchun  ham,  u  yashagan  davrning  asosiy 

tamoyillari, 

ruhi 

uning  ijodiga  o‗z  ta`sirini  o‗tkazishi  tabiiy. 

Chinakam 

millatparvar  shoir-yozuvchilarimiz  ba‘zan  o‗z  hayotlarini  xavf  ostiga  qo‗yib 

---

386 

 

bo‗lsa-da,  hukmron  tuzum  va  uning  partiyasi  tomonidan  o‗t  kazilgan  mash‘um 

siyosatiga  qarshi  mardona  kurashishga  majbur  bo‗lgan.  Bunday  talantli  shoir  -

yozuvchilarimizning  ijodi  nohaq  tanqidga  uchrab,  yillar  davomida  qoralanib, 

badnom  qilingani  va  gulday  umri  xazon  bo‗lganini  eslasak,  qalbimizni,  butun 

vujudimizni  o‗kinch  –  iztirob  chulg‗ab  oladi.  Beixtiyor  ong-shuurimizni  va 

yuragimizni  og‗riqli  savollar  qiynaydi.  Ularning  aybi  nima  edi?  Yorqin 

iste`dodlarimi  va  yoki  xalqini,  Vatanini  sevgani  va  yurtimizni  ozod,  erkin 

bo‗lishini orzu qilganlarimi? Agar qattol zamon bu iste‘do dlarimizning boshiga ne 

azobu kulfatlarni yog‗dirib, aziz hayotlarini mahv etmaganla rida, ular yana qancha 

go‗zal asarlar yaratib, adabiyotimizning oltin xazinasini boyitishi mumkin edi.  

 Istiqlolga  qadar  xalqimiz  va  adabiyotimiz  mustabid  tuzumning  hukmron  siyosati 

tufayli  ne  mashaqqatlarni  va  nohaqliklarni  boshidan  kechirganligini  yoshlar 

endilikda  o‗qib  o‗rganmoqda.  Bu  esa  bizga  tariximizni  chuqur  o‗rganish  bilan 

birga,  ayni  vaqtda,  Istiqlolimizning  tengsiz  ne‘mat  ekanligini  va  endilikda 

adabiyotimiz  rivoji  va  erkin  ijod  qilish  uchun  to‗la  huquq  va  katta  imkoniyatlar 

yaratib berilganligini tushunishimiz va ularni qadrlashimiz talab etiladi.  

 Yangi dasrlik-majmualarimiz bilan bog‗ liq yana bir orzuyimiz: maktab, kollej va 

akademik  litsey  o‗quvchilari  uchun  mo‗ljallangan  yoki  oliy  o‗quv  yurtlari 

talabalari  uchun  chiqariladigan  darslik-majmualarda  alohida  bir  bob  ―Istiqlol  va 

o‗zbek adabiyoti‖ga bag‗ ishlansa va bu davr adabiyotining hayotbaxsh tamoyillari 

muxtasar bir shaklda yorqin aks etib tursa, ayni muddao bo‗lar edi. 

 

  

Mustaqil respublikamizning kelajagi hozirgi yosh avlod qanchalik barkamol 

va  ma`naviy  yetuk  shaxslar  bo‗lib  ulg‗ayishiga  bog‗liq.  Bunday  ezgu 

maqsadlarimiz esa ta`lim-tarbiya tizimi va mazmunini tubdan isloh qilmasdan turib 

erishib bo‗lmasligi ayon. Xususan, bugungi davr talablari asosida yangi darslik va 

majmualar yaratishni hayotning o‗zi taqozo etmoqda. E`tirof etish lozimki, so‗nggi 

yillarda bir guruh adabiyotshunos olimlarning sa‘y-harakatlari bilan tayyorlangan, 

oliy  o‗quv  yurtlari  va  o‗rta  maktab  o‗quvchilari  uchun  mo‗ljallanan  ―O‗zbek 

adabiyoti‖  darslik-majmualari  sobiq  sho‗ro  davridagi  darslik-  xrestomatiyalardan 

keskin  farq  qiladi.  Istiqlol  sharofati  tufayli  yuzaga  kelgan  va  mustabid  tuzum 

mafkurasi tazyiqidan batamom qutulgan bu darslik majmualarimiz bir qator ijobiy 

fazilatlarga  ega.  Jumladan,  adabiyot  namunalariga  ilgarigidek  sinfiylik  va 

partiyaviylik  nuqtai  nazaridan  emas,  balki  ularga  eng  avvalo  san`at  asari  sifatida 

yondashish va badiiylik mezonlari asosida o‗rganish bu darslik majmualarimizning 

asosiy  xususiyatidir. Ammo  oliy  hakam  bo‗lgan  vaqt,  jo‗shqin  hayot  va  amaliyot 

ularni ham jiddiy sinovdan o‗tkazmoqda. 

Istiqlolimizdan  keyingi  yillarda  yaratilayotgan  yangi  darslik  va  majmua 

larimizda ham jiddiy o‗zgarishlar bo‗layotganligi ijobiy holdir., Jumla dan, Hamza 

Hakimzoda  Niyoziyning  ―Yasha,  sho‗ro‖,  ―Hoy-hoy,  otamiz‖  kabi  inqilobiy-

mafkuraviy  mavzuda  yaratilgan  siyosiy-publisistik  she`rlari  o‗rniga  shoirning  asl 

qiyofasini  belgilovchi  ―Yig‗la,  Turkiston‖  singari  she`rlari  kiritildi,  Xuddi 

shundayin,  inqilobiy  drama  deb  ko‗klarga  ko‗tarib  kelingan  va  XX  asr  o‗zbek 

dramaturgiyasini boshlab bergan asar deb ulug‗lanib kelingan ―Boy ila xizmatchi‖ 

dramasi  o‗rniga  Hamzaning  1915  yili  yozilgan  ―Zaharli  hayot  yoxud  ishq 

---

387 

 

qurbonlari‖ dramasi kiritilishi mihim o‗zgarishlardandir. Professor H.Karimovning 

―Istiqlol davri adabiyoti‖(2010) darsligi bu jihatdan e`tiborga loyiq. Ammo salkam 

400  betlik  darslikda  jadid  adabiyotomiz  asoschilari  Fitrat,  Qodiriy,Cho‗lponlar 

ijodi ham tilga olinsa, bu hol darsliklarning zamonaviy ruhini chuqurlashtirishi va 

istiqlol  g‗oyalarining  davomiyligini  ta`kidlashi  bilan  birga,  ayni  vaqtda,  milliy 

dastur  talablariga  ham  amaliy  bir  javob  bo‗lar  edi.  Albatta,  ―Adabiyot‖  darslik-

majmualarimizning har jihatdan takomillashuvi bir qator sabab-omillarga bevosita 

bog‗liq. Biz ularning ayrimlariga e`tiboringizni jalb etmoqchimiz. 

Yangi  darslik-majmualarimizda  ―Jahon  adabiyoti  namunalari‖dan  asarlar 

berilishi  har  jihatdan  tahsinga  loyiq.  Zero,  milliy  mahdudlikdan  qutulishning  va 

adabiy-estetik  tafakkurimizni  boyitishning  asosiy  bir  omili  ham  shu.  Jumladan, 

Avetik,  Isaakyan,  T.Elliot,  Muxtor  Avezov,  Muso  Jalil,  Qaysin  Quliyev,  Vasil 

Bikov kabi mashhur adiblar ijodi bilan kengroq tanishtirib borilsa. Bunday asarlar 

umuminsoniy g‗oyalar bilan yo‗g‗ rilganligini va obrazlarining chuqur hayotiyligi, 

haqqoniyligi  bilan  o‗quvchilarga  inson  umrining  maqsad-  mohiyatini  teranroq 

anglab yetishlari uchun ibratli saboq bo‗la oladi. 

Prezidentimiz  qayta-qayta  uqtirayotganidek,  nurli  kelajagimiz  ravnaqini 

ta‘minlaydigan  ma`naviy  barkamol  avlodni  voyaga  yetkazishda  va  ularni  istiqlol 

g‗oyalariga  sadoqat  ruhida  tarbiyalashda  eng  avvalo  milliy  va  umuminsoniy 

qadriyatlar,  xususan,  ona  tili  va  adabiyotining  o‗rni  beqiyos  ekanligini 

unutmasligimiz zarur. 

Mustaqillik 

yillarida 

jamiyatimizning 

deyarli 

barcha 

jabhalarida 

bo‗lganidek,  ilmu  ma‘rifat  va  ma`naviyat  sohasida  ham  ulkan  o‗zgarish  va 

yangilanishlar  sodir  bo‗lmoqda.  Ma`naviyatimizning  ajralmas  bir  qismi  bo‗lgan 

adabiyotimiz  rivojiga  va  uning  kelajagiga  e`tibor  va  g‗amxo‗rlik  behad 

kuchaytirildi.  Bunday  e`tibor  natijasida  adabIyotimizni  chuqur  o‗rganish  uchun 

keng  imkoniyatlar  yaratilmoqda,  Adabiy  asarlarni  har  tomonlama  o‗rganishda 

tarixiy va qiyosiy metodlar bilan bir qatorda biografik metoddan foydalanish ham 

samarali  usul  deb  o‗ylaymiz.  Bizga  ma`lumki,  yetuk  san`atkor  shaxsi  va  ijodi 

ajralmasdir.  Adabiyotshunoslikda  badiiy  ijod  namunasini  o‗rganish  va  izohlashda 

biografik  unsurlardan  foydalanish  borasida  juda  katta  ishlar  qilingan  va  ulkan 

tajriba orttirilgan. O‗zbek mumtoz adabiyotimizni yoki XX asr o‗zbek adabiyotini 

esga  olamizmi-  uni  dunyo  miqyosida  tanitgan  Navoiy  va  Bobur  kabi  buyuk 

daholarimiz hayoti va ijodini o‗rganishda ham ilmiy, tarixiy-qiyosiy metodlar bilan 

birga  biografik  metod  usul-shakllaridan  keng  foydalanishga  guvoh  bo‗lamiz. 

Aslida, san`at asarida muallif biografiyasi bilan bog‗liq hayotiy unsurlar u yoki bu 

darajada  aks  etishi  tabiiy  holdir.  Atoqli  yozuvchi  Abdulla  Qahhor  bu  xususda 

shunday  deydi:  ―Ko‗plar  qatori  men  ham  o‗z  tajribalarim,  shaxsiy  taassurotlarim 

adabiy  asar  uchun  eng  qimmatli  material  ekanligini  tushunib  olgunimcha  ko‗p 

sarson bo‗lganman‖.  

Yoki  mashhur  adibimiz  O‖tkir  Hoshimovning  ijodini  va  ―Dunyoning 

ishlari‖,  ―Ikki  eshik  orasi‖  va  ―Urushning  so‗nggi  qurboni‖  kabi  asarlarini 

o‗rganishda  ham  yozuvchi  hayoti  va  bolalik,  yoshlik  davridagi  ko‗rgan-

---

388 

 

kechirganlarini  qanchalik  ko‗p  bilsak,  uning  asarlarini  shunchalik  yaxshiroq 

tushunishimiz mumkin bo‗ladi.  

Adabiyot darslik va majmulari haqida mulohaza yuritilar ekan,  xalqimiz va 

jamiyatimiz  ma`naviy  hayotida  katta  voqea  bo‗lgan  tarixiy  bir  Farmonni  alohida 

tilga  olib  o‗tishimiz  kerak.  Muhtaram  Prezidentimiz  SH.Mirziyoyevning  Kitob 

chop  etish  va  Kitob  mutolaasining  jamiyatimizdagi  o‗rni  va  ahamiyatini  oshirish 

bo‗yicha  gabul  qilgan  qarori  va  besh  tashabbuslari  ham  bu  sohada  yanada 

mas`uliyat  bilan  ishlashimizni  talab  qiladi.  Ushbu  qarorda  belgilangan  muhim 

hayotiy  vazifalar  adabiyot  darsliklari  va  o‗qituvchi  lariga  ham  to‗la  taalluqlidir. 

Inson  hayotini  kitobsiz  tasavvur  etib  bo‗lmaydi.  Qadimiy  og‗zaki  va  yozma 

manbalarimiz  ham,  buyuk  ajdodlarimizning  boy  ma`naviy-adabiy  merosi  ham 

xalqimiz  hayotida  ilm-ma‘rifatning  va  kitobning  o‗rni,  ahamiyati  beqiyos 

ekanligidan  yorqin  guvohlik  beradi.  Beruniy  yoki  Ibn  Sino  kabi  ulug‗ 

allomalarimiz  eng  avvalo  ko‗p  mutolaa  qilganligi  va  o‗zlari  ham  ko‗plab  nodir 

asarlar  yaratganligi  bilan  jahon  ahlini  hayratga  solib  keladi.  Ibratli  bir  hol:  bu 

allomalarimizni  saroyga  taklif  etib.  yuksak  martabayu  mukofotlarga  loyiq 

ko‗rganlarida ham, ular kutubxonalardan foydalanishni afzal ko‗rganlar.  

Yoki  yaqin  o‗tmishimizda  ham  xalqimiz  u  qadar  to‗q  va  farovon 

yashamagan  bo‗lsa-da,  ammo  ko‗p  xonadonlarda  kitobga  mehr-e`tibor  kuchli 

bo‗lgan.  Qodiriy  va  Qahhor  asarlarida  ttasvirlanganidek,  Navoiyxonlik, 

Bedilxonlik, Mashrabxonlik va Fuzuliyxonlik kabi ma‘rifiy anjuman-suhbatlar ular 

qalbini  munavvar  qilib,  insoniy  kamolotga  erishishlarida  katta  ahamiyat  kasb 

etgan.  Afsuski,  ba`zi  sabablarga  ko‗ra  keyingi  paytda  kitob  o‗qish  madaniyati, 

ayniqsa,  yoshlarimiz  o‗rtasida  ancha  susayganligi  barchamizni  tashvishlantirib 

kelar edi. Mazkur Farmon mana shu liddiy muammoni oqilona hal etishda muhim 

bir bosqich va dasturilamal bo‗lib xizmat qilishi shubhasizdir. Tariximizni, buyuk 

ajdodlarim iz qoldirgan ma`naviy, ilmiy-adabiy merosni chuqur o‗rganayapmizmi, 

to‗g‗ri xulosalar chiqara olyapmizmi? Darsliklar bu borada bizga yo‗l ko‗rsatuvchi 

bo‗lishi  kerak.  Afsuski,  ko‗p  o‗quvchilarimiz  mustaqil  adabiyot  o‗qish  o‗rniga 

internet-kompyuterga  berilib  ketmoqda.  Natijada,  ular  badiiy  adabiyotdagi 

ma`naviy  boylikdan  bebahra  bo‗lib,  ruhan  qashshoq,  fikran  cheklangan  bo‗lib 

qolayapti. Bu bo‗shliqni, eng avvalo, kitob va yetuk badiiy asarlar o‗qish bilan va 

bilim-tafakkurimizni  boyitish  orqali  to‗ldirish  mumkin.  SHu  maqsadda  yoshlarda 

kitobga ishtiyoqni kuchaytirib, rag‗batlantirib borish lozim. Aqliy mehnat va kitob 

mutolaasi  ular  uchun  tabiiy  va  erkin  faoliyatga,  borliq  ruh-taniga  huzur 

bag‗ishlovchi  ixtiyoriy  bir  yumushga-ko‗ngil  ishiga  aylansin.  Tiriklik  uchun  suv, 

havo, oftob nuri qanchalar zarur bo‗lsa, kitob o‗qishdek zavqli mehnat ham inson 

ruhi  va  jismining  uyg‗unligi,  sog‗ligi  va  kamoloti  uchun  shu  qadar  hayotbaxsh 

zarurat ekanligini yoshlarimiz anglab yetsa. 

Bu  borada  keksa  avlod  saboqlarini  unutmaslik  kerak.  SHuning  uchun  ham 

Adabiyot  darsliklari  muammosi  barchamizni  tashvishlantirishi  va  bu  sohada 

mutaxassis-o‗qituvchilarimiz  mutasaddi  bo‗lishlari  lozim.  Mustaqilligimiz  eng 

avvalo,  o‗zligimizni  anglashimizga  imkon  va  huquq  berdi.  Shu  boisdan  ham 

yurtimizda milliy va umuinsoniy qadriyatlarimizga va ulug‗ ajdodlarimiz hayoti va 

---

389 

 

merosiga  bo‗lgan  munosabat,  ayniqsa,  O‗zbek  tili  va  adabiyotimizga  bo‗lgan 

yuksak  e`tibor  va  cheksiz  g‗amxo‗rlikdan  har  bir  vatandoshimiz  haqli  ravishda 

g‗ururlanadi.  Albatta,  darsliklarning  saviyasi,  g‗  oyaviy-badiiy  mazmuni  haqida 

qayg‗urishimiz,  jiddiy  bahslashishimiz  samarasiz  qolmasligiga  umid  bog‗lash 

mumkin.  Biroq  asosiy  gap-o‗qituvchilarimiz  kasb  mahoratida,  ularning  ijodiy 

Izlanuvchanligida,  adabiyotni  nechog‗lik  chuqur  bilishi  va  e‘zozlashidadir.  Eng 

muhimi,  shu  yuksak  bilim,  e‘zoz  va  mehrni  o‗quvchilarga  ―yuqtira  olish‖da. 

Allomalarimiz ta`kidlaganidek, Adabiyot o‗quvchi hayotida shunday o‗rin olsiinki, 

maktabni tugatganidan keyin ham u biror kunini badiiy asarsiz tasavvur qilolmasin. 

Kitob uning uchun suv va havodek zarur, nondek aziz bo‗lib qolsin. 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz  

bilan birga quramiz. – T.: 2017. 

2.Abadiyat gulshani. Navoiy haqida to‗plam. – T.: 2016. 

3. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – T.: 2004.  

4. Mallayev N. O‗zbek adabiyoti tarixi. – T.: 1976.  

5. Jamoa. XX asr o‗zbek adabiyoti tarixi. – T.: O‗qituvchi, 1999. 

6. Karimov H. Istiqlol davri adabiyoti. – T.: 2010.