Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

sayyora,

 

olam,  hoqon,  sulton,  koinot,  karvon,  sarbon,  bog`bon,  posbon,  jahon, 

koshona,  vayrona,  mehmonxona,  mehmon,  mezbon,  shoh,  gado,  fitnagar, 

fatton,  qurbon,  adolat,  adovat,  shayton,  g`ilmon,  ummon,  sarson,  gardon, 

qatl, jayron, sirtlon, g`ayrat, g`aflat, javlon, uryon, oy, xandon, giryon, arkon, 

vayron,  hayron,  to„fon,  hilol,  yulduz,  salib,  Tavrot,  Zabur,  boy,  g`arib, 

farangi,  habash,  irq,  qon,  imon,  armon,  afg`on,  mamlakat,  millat,  xasta, 

bemor,  o„g`lon,  darmon,  paykon,  qalqon,  olam,  mars,  zuhro,  uyquda 

---

371 

 

qotquchi,  borliq,  dil,  yer,  bo„ston,  rizvon,  devon,  so„z,  ne`mat,  tig`,  doston, 

Rustam, subh, biyron, nodon.

 

Ushbu  maydonda  stimul  so‗z  bilan  semantik  jihatdan  bog`langan  birliklar 

bilan  birga,  bu  leksemaga  semantik  jihatdan  aloqador  bo‗lmagan  birliklarham 

uchraydi. 

Professor  D.Lutfullayeva  lingvistik  omillar  bilan  bog`liq  bo‗ladigan 

assotsiatsiyalarni  bir  necha  guruhlarga  bo‗ladi.  Yuqoridagi  bir  assotsiativ 

maydonni 

tashkil 

qilgan 

leksemalarni 

Lutfullayeva 

tasnifi 

bo‗yicha 

guruhlashtiramiz: 

1.

 

Predmet [(keng ma`noda. Qarang, 2, 50)] larning makondagi aloqadorligiga 

ko‗ra: koinot – sayyora, yulduz, zuhro, oy, mars; 

2.

 

Predmetlarning  zamondagi  aloqadorligiga  ko‗ra:  mexmonxona  -  mehmon, 

mezbon; 

3.

 

Predmet va uning belgisi munosabatiga ko‗ra: rizvon- bo‗ston; 

4.

 

Faoliyat va uning obyekti aloqadorligiga ko‗ra: shayton – fitnagar, fatton; 

5.

 

Sabab-  natija  munosabatiga  asoslangan  assotsiatsiya:  xasta-bemor;  g`aflat-

giryon; 

6.

 

Faoliyat egasi va uning mahsuloti aloqadorligiga asoslangan assotsiatsiyasi: 

hoqon(sulton)- adolat, adovat; 

7.

 

Egalik,  tegishlilik,  mansublik  belgisiga  ko‗ra:  koinot-  sayyora,  yulduz, 

zuhro, oy, mars; Yuqoridagi guruh asosida shuni ham aytishimiz mumkinki, 

bir birlik ikkita mazmuniy guruhga ham kirishi mumkin. Masalan, sayyora, 

yulduz,  zuhro,  oy,  mars  kabi  birliklarni  predmetlarning  makondagi 

aloqadorligiga  ko‗ra  hamda  egalik,  tegishlilik,  mansublik  belgisiga  ko‗ra 

guruhlari tarkibiga kiritishimiz mumkin.  

D.Xudoyberganova  assotssiatsiyalarning  hosil  bo‗lishini  so‗z  ma`nosi  va 

so‗zga  xos  xususiyatlar  bilan  bog`laydi.  Uning  fikricha,  ,,inson  o‗z  xotirasida 

so‗zlarning ma`nolari bilan birga ularning obyetiv olamda o‗z sezgi a`zolari orqali his 

etgan  xususiyatlari  haqidagi  ma`lumotlarni  ham  saqlaydi.  Shu  sababli  muayyan  so‗z 

uni  eshituvchi  odam  xotirasida  muayyan  assotsiatsiyalarni  paydo  qiladi‖.[5;101] 

Ushbu  fikrlarning  isbotini  Erkin  Vohidovning  birgina  qasidasi  misolida  ko‗rib 

chiqdik.  ,,Inson‖ga  xos  ,,xususiyat‖lar  (…