Њзбекистон республикаси олий ва њрта

Foma  Akvinskiy  (1224-1292)  mo‘‘tadil  realizmning  yana  bir  yirik  vakili  bo‘lib 
hisoblanadi. Foma o‘sha davr uchun Arastu natur falsafasini ilohiyot bilan birlashtirishga 
harakat qilgan. Bunda u mo‘‘tadil realizm pozitsiyasida turgan va sxolastikaning eng yirik 

---

 
56 
namoyandasi  bo‘lgan.  Uning  fikricha,  natural  falsafada  tafakkur  va  Arastu  mantiqiy 
ta’limoti yordamida xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga erishishi mumkin. 
Fomaning  «Ilohiy  summalar»  asari  3000  maqoladan  iborat  bo‘lib,  600  masalani 
yoritishga  bag‘ishlangan.  U  ilohiyotning  sistemali  bayon  qilinishi  vazifasini  bajaradi. 
«Ilohiy  summalar»ning  birinchi  qismi  xudoning  mavjudligi  va  borlig‘i  masalasida  bahs 
yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab harakat» haqida hikoya qiladi. 
Akvinskiy ta’limoticha, dunyo ierarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida er 
va 4 elementdan iborat bo‘lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dunyo 
o‘rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat tepasida esa, papa boshchiligidagi ilohiy davlat 
turadi.  Erdan  uzoqlashgan  sari  u  ilohiylashib  boradi.  Sayyoramiz  dunyosinning  tepasida 
farishtalar  dunyosi  mavjuddir.  Butun  koinot  tuzilishi  uch  shaxsni  birlashtirgan  yagona  xudo 
tomonidan boshqarilib turadi. Akvinskiy ta’limotidan keyinchalik «tomizm» oqimi shakllandi 
va u «neotomizm» tarzida g‘arbda hozir ham saqlanib qolgan. 
O‘sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkamdir (1309-1349). Uning 
fikricha, ilohiyot aqidalari ratsional (aql) yo‘l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat 
Muqaddas  kitob  nufuzi  tufayligina  qabul  qilinishi  mumkin.  Bu  qarash  e’tiqod  va 
tafakkurni  bir-biridan  ajratardi,  ularni  omuxta  qilishni  qoralardi.  Okkam,  shuningdek, 
universaliylarning  ob’ektiv  mavjudligini  inkor  qiladi.  Uningcha,  universaliylar  tafakkur 
tushunchalari  uchun  faqat  ismdirlar.  Bu  tushunchalarni  odam  o‘z  ongida  yaratgan. 
Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va muhimroqdir. 
Rodjer Bekon (1214-1292) ham Okkam mansub bo‘lgan oqim vakillaridandir. U o‘z 
hayotini  ilmiy  tajribalarga  bag‘ishlagan.  Ular  yordamida  u  tajribaviy  fanga  asos  soldi. 
Bunday  metodni  XYII  asrda  Frensis  Bekon  ishlab  chiqdi.  Haqiqatni  topishda  tabiatni 
tajribaviy  o‘rganish  metodini  qo‘llash  nominalistlar  qarashlariga  to‘liq  mos  kelardi. 
Nominalistlar  va  realistlar  o‘rtasidagi  qarama-qarshilik  o‘rta  asr  sxolastikasining  muhim 
muammolaridan biri edi. Butun o‘rta asrlarda sxolastikaning bu ikki oqimi o‘rtasida kurash 
ketgan.  Sxolastikaning  avjga  chiqqan  davri  —  1150  va  1300  yillarda  —  Foma 
Akviniyskiyning mo‘‘tadil realizmi nominalizm ustidan g‘alaba qozondi. Lekin 1300 yildan 
keyin cherkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeni egallay boshladi. Bu 
ko‘p  jihatdan  uyg‘onish  davri  falsafasiga  ta’sir  ko‘rsatdi.  SHuningdek,  haqiqatga 
erishishning tajribaviy metodini (ratsionalizm) vujudga kelishida katta xizmat qildi.