Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

 

Pul  multiplikatori  –  bu  pul  bazasining  bir  pul  birligiga  ko„payishi  tufayli 

(kelib chiqqan) pul taklif qilishning o„sishini ifodalaydigan koeffitsiyentdir.

 

---

 

70 

–  ortiqcha zaxiralar darajasiga; 

– muddatli depozitlar bilan talab qilib olinadigan depozitlar o„rtasidagi 

nisbatga; 

–  pul muomalasi darajasiga; 

–  pul multiplikatoriga ta‟sir ko„rsatadi. 

O„zbekistonda  90-yillarning  birinchi  yarmida  vujudga  kelgan 

vaziyatni  tahlil  qilish,  tijorat  banklarining  pul  massasi  ko„payishiga 

ta‟siri hali juda oz bo„lganini ko„rsatdi. 

Respublika  tijorat  banklari  jalb  qilinayotgan  resurslarning  aylanish 

tezligini yetarlicha ta‟minlashadi. Bu hol pul multiplikatori qiymatining 

pastligi bilan tasdiqlanadi, u: 

1994-yil boshidan to iyuligacha: m = 1,4 ga; 

2001-yilning noyabrigacha: m = 1,7 ga; 

1995-yilda pul multiplikatori: m = 1,5 doirasidan chiqmadi. 

Bunday  past  multiplikatsiya  samarasi  ma‟lum  darajada  kreditning 

yuqori darajasi, kreditlarning qaytib kelishining sustligi, aholining naqd 

pulni  afzal  ko„rishi  bilan  izohlanadi.  Bu  hol  mazkur  davrda  muomala-

dagi pul massasining Markaziy bank tomonidan vujudga keltirilganidan 

(ya‟ni emissiya qilinganidan) dalolat beradi. 

Pul  multiplikatori  konsepsiyasi  pul  bazasining  qudratli  kuchga  ega 

pul  ekaniga  qat‟iy  ishontiradi.  Pul  bazasi  (PB)  bilan  pul  massasi  (M) 

o„rtasidagi  multiplikatsiya  aloqasi  Markaziy  bankning  pul  massasini 

taklif  qilish  jarayoniga  qay  tarzda  maqsadga  muvofiq  ta‟sir  ko„rsatishi 

mumkinligini tushunishga sharoit yaratadi. 

Markaziy  bank  pul  bazasini  aniqlovchi  asosiy  tashkilotlardan 

biridir. Shu bilan birga, u ma‟lum maqsadlarga muvofiq pul bazasining 

miqdori  yoki  multiplikatorning  miqdoriga  yoxud  birga  olingan  ikkala 

ko„rsatkichga ta‟sir etishi mumkin. 

 Ayni  vaqtda  bozor  iqtisodiyotida  Markaziy  bank  pul  bazasining 

miqdorini  to„liq  nazorat  qila  olmaydi  va  boshqara  olmaydi.  Tijorat 

banklarining (Markaziy bankdan kredit olish), davlatning (ijtimoiy siyo-

sat, tovon to„lash, soliq siyosati) va aholining (pullarning kirib kelishi va 

chet  elga  chiqib  ketishi),  xatti-harakatlari  pul  bazasining  o„zgarishi 

ustidan to„liq nazorat o„rnatishda ma‟lum qiyinchiliklarni tug„diradi. 

Multiplikator  xususida  ham  shuni  aytish  zarurki,  naqd  pullar 

koeffitsiyentlari,  ortiqcha  zaxira  me‟yorlari  va  boshqa  tarkibiy  qismlar 

aholi  hamda  tijorat  banklarining  psixologiyasi  bilan  xatti-harakatlari 

ta‟sirida  o„zgarib  turadi:  pul  multiplikatorining  miqdori  banklarning 

---

 

71 

(zaxira me‟yorlari orqali), shuningdek, bankdan tashqari soha harakatiga 

(naqd pullar va koeffitsiyentlari orqali) bog„liq. 

[50].  Pul-kredit  siyosati  iqtisodiy  pasayish  davrida  xarajatlarni 

rag„batlantirish  uchun  pul  taklif  qilishning  ko„payishiga,  inflatsiya 

davrida  esa,  aksincha,  xarajatlarni  cheklash  uchun  pul  taklif  qilishning 

cheklanishiga olib kelishi zarur. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: 

 

 

Iqtisodiy 

pasayish davri 

 

Xarajatlarning 

rag„batlantirilishi 

talab qilinadi 

 

Natijada pul taklifi 

ko„payadi 

Inflatsiya 

davrida 

 

Xarajatlar cheklanadi 

 

Natijada pul taklifi 

kamayadi 

 

Konyunktura  jonlangan,  ish  bilan  bandlik  va  ishlab  chiqarish 

hajmlari o„sgan sharoitda pulga talab oshishi munosabati bilan Markaziy 

bank «arzon pullar» siyosatini yoki pul-kredit siyosatida ekspansiyani 

qo„llaydi. 

 

Pulga talabning oshishi 

 

“Arzon pullar”  

yoki 

 

ekspansiya siyosatini yuritishga 

olib keladi 

 

Bunda odatda: 

– kreditlash ko„lami kengayadi; 

– muomaladagi pul miqdorining o„sishi ustidan nazorat susayadi; 

– soliq stavkalari qisqaradi; 

– foiz stavkalari darajasi pasayadi. 

Pul  taklif  qilishning  ko„payishi  uchun  Markaziy  bank  tijorat 

banklaridagi  ortiqcha  zaxiralarning  o„sishi  haqida  qayg„urishi  kerak. 

Bunday holda qanday aniq chora-tadbirlar ko„rilmog„i kerak?