Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маxсус таълим вазирлиги урганч давлат университети

Катта гурухда аппликасия килишга ургатиш. Катта гурухларда кўпинча машғулотининг маълум бир қисми икки ва ундан ортиқ болалар билан бирга ишлайдиган жамоа иш сифатида ташкил этиш лозим. Болалар биргаликда олдида турган вазифани муҳокама қиладилар, иш твртибини планлаштиришади, бир-бирларига ёрдам кўрсатадилар. Аппликасия машғулоти шартсиз равишда болаларда ижодий қобилиятларининг ўсишга таъсир кўрсатади.
Бола ҳаётининг 6-йилида кузатишлар, ўйин сенсор тарбиянинг таъсири остида болаларда предметнинг ранги, шакли, катталиги ва бошқа сифатлари тўғрисида билим ва тасаввурлари шакллана боради. Бу ёшга келиб болаларда тасвирий ўкуви ва техник усуллари мавжуд бўлади, қўл мускуллари ривожланган бўлиб, қайчи билан қиладиган ҳаракатлари анча аниқ ва ишончли бўлади, бу эса ўз-ўзидан апликасияга ўргатишнинг анча мураккаб вазифаларини ҳал этишни тақозо этади. Аппликасия машғулотлари просессида предмет тўғрисида хилма-хил маълумотлар бериб борилади. Болалар хилма-хил шаклларни аташга, квадрат, тўртбурчакни бир-биридан фарқ қилишга, уларнинг асосий белгиларини тўғри аташга ўргатиб борилади. Шунингдек, болаларни овал, доира, учбурчакни тўғри ажратишга фарқ қилишни ўргатади. Шундай қилиб, болалар фақат шакллар билан эмас, балки ранглар билан танишиб борадилар. Масалан: оч, тўқ, ёрқин ранглар ва бошқалар. Булар орқали болалар рангни сезишга, уни танлай билишга ўрганиб борадилар. Аппликасия просессида фигураларни бир-бири билан таққослашга ўрганадилар, баланд-паст, кенг-тор яъни қалин-ингичка каби тушунчаларни эгаллаб, тушуниб борадилар. Шунингдек, қоғоз варағини мўлжаллай билиш билан боғлиқ бўлган тушунчалар, тепада, пастда, ўртасида, кетма-кет тушунчаларни эгаллашга ҳаракат қиладилар. Бу ишда болаларни қайчи билан қирқиш усулларига ўргатиб бориш давом эттирилади. Бу билан ўргатиб бориш давом эттирилади, бу билан болар ўрта гурухда эгаллаган қирқиш усулларини такрорлаб, мустаҳкамлайдилар ва янги кирқиш усулларини эгаллайдилар. Булар қуйидагилар: қоғозни 2 буклаб бир хил шакллар қирқиш усули, симметрик шаклларини ҳам бир неча марта буклаб (гармошка қилиб тахлаб) қирқишга ўрганадилар. Масалан: гуллар, барглар ва ҳоказо. Бу гурухда тарбиячи болаларнинг диққатини доимо ишнинг сифатига қаратиб боради. Чунки қирқиш ва ёпиштиришнинг сифати бутун бир ишнинг ёки апликасиянинг сифатига таъсир этади. Ўқув йилининг бошида болалар билан доиравий шаклларни қирқиш устида ишланади, чунки болалар бу усулни ўрта гурухда етарли даражада эгалламаган бўладилар. Болалар предметларни қисмларга бўлиб, қирқиб ёпиштиришни ўргангач, уларнинг қирқишнинг расионал усули яъни гармошка усулида қоғозни буклаб қирқишга қрганадилар. Аммо йилнинг бошида думалоқ шаклидаги предметларни қирқишни мустаҳкамлашга тарбиячи қуйидаги темаларда ишлар бериши мумкин. Масалан: кўзги барглар, сабзавот, мевалар, қўзиқоринлар ва ҳоказо. Ўқув йили давомида болалар предметли аппликасия ишларини бажарадилар. Масалан: самолёт, ракета, машина, троллейбус ва ҳоказо. Қоғозни гармошка усулида буклаб қирқишга турли ҳил предметларни таклиф қилиш мумкин. Масалан: баргли шохча, гуллар, арча ўйинчоқлари. Шунингдек, декоратив аппликасия бўйича ҳам шар, сочиқ, квадрат, гилам, доира, тарелка ва шунингдек тайёр силуетларни зонтик, чойнак, фартук кабиларни безатишни таклиф этиш мумкин. Болаларни симметрик фигураларни қирқишга ўргатишда тарбиячи симметрик тузилишга эга бўлган предметларни таклиф этади. Масалан: гулдон, нок, капалак, масхарабоз ва ҳоказо.
Болар предметли, декоратив аппликасиядан ташқари мазмунли апликасия ҳам бажарадилар. Масалан: қуённинг бўғирсоқ билан учрашуви, қор босган уйча, қиз байроқ ушлаб турибди ва ҳоказо. Катта гурухда болалар ўз ихтиёрлари билан ҳам апликасия ишларини бажарадилар. Болалар олган билим, малакалар асосида ўзлари мустақил апликасия ишларини бажарадилар. Аппликасия машғулотларида болалар жамоа ишлар бажарадилар. Гуллар ва афсонавий қушлар тасвирланган гилам, севимли ўйинчоқлари ва бошқалар. Катта гурухда ҳам аппликасия машғулотида тасвирлаш керак бўлган предметларни таҳлил қилишга катта ўрин ажратилади ва унда болаларни саволлар билан активлаштирилса, катта гурухларда эса болаларни мустақиллигини қўпроқ таъминлайди. Таҳлил жараёнида болалар предметнинг шаклига, рангига, турли хил хусусиятларига эътибор бериши лозим. Халқ амалий санъати асарларини кўриб тахлил қилишга, болаларга ранглар гармониясининг гўзаллигини сезишга, кўпинча композисиянинг мазмундорлигини очишга ўргатилади. Бу гурухдан намунадан айрим ҳолларда, яъни ишнинг якунини намойиш қилишда фойдаланиш мумкин. Ҳар бир қирқиш усулларини кўрсатиб беришга мақсадга мувофиқ бўлмади. Тарбиячи кўпроқ болаларнинг ўзларини активлаштириб, болаларнинг ўзларига мустақил равишда қирқиш йўлларини, ёпиштириш тартибини қидириб топишга ундайди. Агарда янги қирқиш йўллари киритиладиган бўлса, тарбиячининг ўзи қирқиш йўлларини кўрсатиб беради. Масалан: қат-қат усулида қирқиш, айниқса, симметрик фигураларни қирқишда болалар анча қийналадилар. Шунингдек, тарбиячи айрим предметнинг қоғоздаги тасвиридан фойдаланиш мумкин. (қўл ҳаракатлари билан юргизиб чиқиши мумкин). Дастлаб тарбиячи «предметнинг ярми» деб тушунтириш асосида болалар усулни тушуниб етадилар. Бу гурухда болалар қоғозни қўл билан йиртиб, майда бўлакчалардан фойдаланиб тасвирини ҳосил қилишга ўрганадилар. Тарбиячи болаларни мустақил, ижодий ишлашга ўргатиб, мазмундор аппликасия яратишга, тайёрлов гурухга ўтгач уларнинг аппликасия бўлими анча мураккаблашади. Улар қирқимнинг янги усулларини эгаллай бошлайдилар. Бу усуллари-бир неча марта букланган қоғоздан қирқиш ва силует қирқиш ҳисобланади. Шу билан бу гурух болаларни турли хил шаклларда декоратив нақш тўзишга ва бир неча қисмдан тузилган предметларни тузишга ҳамда мазмунли апликасия тузишда предметларни жойлаштиришга ўрганадилар. Шу билан бирга ранг спектрининг барча рангларидан фойдаланишга ўрганадилар.
Силует киркиш -енг мураккаб усуллардан биридир. Силует киритиш жараёнида бола доимо предметнинг образни хотирасида тутиб туришга ва унинг конструксияси ва пропорсиясини кўзатиб туришга, қўл ҳаракатини ҳосил қилинаётган шаклнинг йўналишига мослашишга тўғри келади. шунинг учун болаларни силует киришга ўргатишни содда шаклларидан балиқлар, сабзавот, мевалар дан бошлаш лозим.
Катта гуруҳда болаларни аппликасия қилишга ўргатишда қуйидаги вазифалар туради: Болаларни тўғри ҳаракат бўйлаб қирқиш, думолоқ шаклларни ва иккига букланган қоғозни қирқишга ўргатилади. Бир нечта қисмдан тўзилган предметларни ҳосил қилишга, геометрик ва симлик формаларидан чиройли декоратив нақш тўзишга ўрганадилар. Демак, бу гурухда асосий вазифа қирқишнинг хилма-хил усулларини эгаллашдан иборат экан. Олдин бу гурухда ҳам ўрта гурухдаги каби мавзуларда, фақат деталлар сони кўпайтирилиб қорбобо, калпоги бошида ёки қўлида халтаси билан, самолёт эса қанотларида юлдузи билан ва қорбобонинг юз қисмидан майда деталларини: бурун, кўз ва бошқалар. Бу гуруҳда болалар баъзи шаклларни иккига букланган қоғоздан, шохчаси барглари билан. Бу усулларни ишлатилиши вақтни анча тежайди ва чиройли мазмун ёки композисияни тайёрлаш мумкин. Қоғозни иккига буклаб қирқиш, бир-бирига симметрик шаклларни қирқишни осонлаштиради. Бу усулдан фойдаланиб болалар ваза, барглар, сабзавот ва меваларни шаклини қирқадилар. Катта гуруҳда болалар шаклларни қоғознинг учини қўли билан текислаб, бармоқларда қирқишга ўрганадилар. Катта гуруҳ болаларнинг ишлайдиган иш мазмуни шу болаларда қирқишнинг кўникма ва малакасини ривожлантиришдир. Декоратив аппликасия ишларида эса бу гуруҳда фақатгина тайёр геометрик шакллар берилмай, балки хилма-хил ўсимлик шаклларидан барг гуллар ва бошқаларни элементлари киритилади.
Тайёрлов гуруҳга ўткач, уларнинг аппиликасия бўлими анча мураккаблашади улар қирқишнинг янги усулларини эгаллай бошлайдилар. Бу усуллар-бир неча марта букланган қоғоздан қирқиш ва силует қирқиш ҳисобланади. Шу билан бирга бу гурух болаларини турли хил шаклларда декоратив нақш тўзишга ва бир неча қисмдан тўзилган предметларни тўзишга ҳамда мазмунли Аппликасия тўзишда предметларни жойлаштиришга ўрганадилар. Шу билан бирга снекторларининг барча рангдаридан фойдаланишга ўрганадилар.
Силует қирқиш-енг мураккаб усулларидан биридир. Силует қирқиш просессида бола доимо предметининг образини хотирасида тутиб туришга ва унинг конструксияси ва пропорсиясини кўзатиб туришга, қўл ҳаракатини ҳосил қилишаётган шаклининг йўналишига мослашишга тўғри келади. Шунинг учун болаларни силует қирқишга ўргатишни содда шаклларидан (балиқлар, сабзавот ва мевалар) дан бошлаш лозим..
Катта гурух болаларини аппликасия қилишга ўргатишда қирқимнинг турли усулларини эгаллаш муҳим аҳамиятга эгадир. Болаларнинг тасаввурига асосланган ҳолда тарбиячи болалар билан натурани, унинг қисмлари, тўзилишини тахлил қилиб, алоҳида қимларга ажратиб кўрсатади. Намунада агар болалар предметни биринчи марта тасвирлаётган бўлишса фойдаланиш мумкин. Уни тахлил қилишни болаларнинг ўзига топшириш мумкин бўлади. Агар болалар ўзларига таниш предметни бир неча деталлари билан тасвирланаётган бўлишса, намуна ўрнини натура билан алмаштириш мумкин бўлади. Масалан: Оддий уйни эмас, афсонавий уйни ёки байрамга безатилган уйни катта ва тайёрлов гурухларда бир неча намуналардан фойдаланиб, кўрсатиш тавсия этилади. Чунки бу нарса болаларнинг ижодий активлигини тарбиялайди. Бу гурухда болалар қоғозни ингичка буклаб симметрик шакллар қирқишга ўрганадилар. Бу албатта қийин усул, шунинг учун И.А.Гусакова болаларни бу усул билан дастлаб таништиришда қоғозни буклаб чизилган контур беришни тавсия этади. Болалар бу усулни эгаллаб олгач уларни кунт билан чамалаб қирқишга ўргатилади. Катта гурухда каллектив бўлиб апликасиялар бажарилади. Масалан: «Аквариумдаги балиқлар», «Ўтлоқдаги гуллар», «Кўчадаги уй ва машиналар». Ҳар бир бола ишнинг қайсидир қисмини бажаради. Кейин ҳар бир қисм умумий фондга бирлаштирилади. Тарбиячи ишни болаларни ҳохишига қараб тақсимлайди. Баъзи жамоа ишларни бажаришда болалар 4-5 та бўлиб,гурухчаларга бирлашишади.