Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

 
12-маруза. СУВ ҚАБУЛ ҚИЛУВЧИЛАР
Режа: 
1.
Сув қабул қилувчилар классификацияси. 
2.
Сув қабул қилувчи ўлчамларини аниқлаш 
. 
 
Сув қабул қилувчи – бу сув олиш иншооти мажмуасига кирувчи иншоот 
бўлиб, сув таъминоти манбасидан сувни бевосита қабул қилиш учун 
мўлжалланган. 
Сув қабул қилувчилар классификацияланади
: сувни қабул қилиш усули бўйича 
– очиқ очиқ сув, чуқурликда, донли, фильтрловчи, инфильтрацион ва аралаш; 
жойлашган жойи бўйича
– қирғоқли ва оқимли; 
конструктив хусусиятлари 
бўйича 
– ряжли, пайвандли, қувурсимон, бетонли, темирбетонли, метал қатламли 
бетон, аралаштирувчи камерали ва х.к.; 
сув сатҳининг минимал ва максимал 
жойлашуви бўйича
– чўкма, чўкувчи ва чўкмаган; 
сув қабул қилувчи тешиклар 
жойлашуви ва уларга сувнинг кириш йўналиши бўйича
– горизонтал, вертикал ёки 
оғма тешикли, лобовой, ёнлама, қуйи, ҳамда бир томонламали, икки томонламали 
ва сувнинг айланма кириши билан. Оқимли чўккан сув қабул қилувчилар 
(қирғоқдан узоқда), уларнинг сув қабул қилувчи тешиклари амалда йилнинг 
алоҳида даврлари (муз кўчиши, шуга кўчиши, бўрон ва бошқалар) да хизмат 
кўрсатиш учун етиб бўлмаслиги ва қолган вақтларда ҳам ноқулайлиги билан 
характерланади. Уларнинг кам ишончлилигига қарамасдан, чўккан сув қабул 
қилувчилар сув таъминоти амалиётида кенг ишлатилади, сув қабул қилишнинг 
зарурий узлуксизлигини эса, қўшимча чораларни қўллаш ҳисобига таъминланади.

---

89 
Чўкмайдиган сув қабул қилиш тешикли сув қабул қилувчилар, доим хизмат 
кўрсатиш учун очиқ, сув таъминотининг узлуксизлигини кўпроқ даражада 
таъминлай олади, лекин уларнинг қиймати чўкма сув қабул қилувчилар 
қийматидан анча ортиқдир. Айниқса, юқори қиймат ва қурилиш мураккаблиги 
билан оқимли чўкмайдиган сув қабул қилувчилар характерланади (5.55-Расм). 
Дарё оқимининг жойлашиши натижасида, улар музнинг статик ва динамик 
босимини ушлаш учун, етарлича чидамлилик ва барқарорликка эга бўлиши лозим; 
шу билан улардан жуда кам ҳолларда фойдаланиш ҳолати тушунтирилади. 
Рис. 5.55. Незатопляемый водоприемник 
1 - самотечная галерея 2 водоприемные отверстия; 3 - кран мостовой; 4 - 
кошка с талью; 5 и 6 - максимальный и минимальный уровни ледохода: 7 - 
заполнен бетоном после опускания кессона. 
Кўпинча, чўкмайдиган сув қабул қилувчилар қирғоқдаги сув олиш 
иншоотларида алоҳида-алоҳида, ёки аралаш компоновкада қўлланилади (5.41 ва 
5.42-Расмларга қаранг). 
Чўкма сув қабул қилувчилар қирғоқда ёки дарё ўзанида жойлашиши мумкин. 
Бундай сув қабул қилувчилар эксплуатацияси амалиётидан кўринадики, ўзининг 

---

90 
ишончлилиги бўйича, улар чўкмайдиганларга яқин, чунки йилнинг алоҳида 
нодавомий даврларида (сув тошқини) уларнинг сув қабул қилиш тешиклари 
хизмат кўрсатиш учун ноқулайдир. Шуни ҳисобга олиш зарур-ки, бу даврларда, 
чиқиндиларни ушловчи панжаранинг музлаши натижасида, сув олиш билан боғлиқ 
қийинчиликлар бўлмайди. Чўкма сув қабул қилувчилардан фойдаланиш СНиП да 
регламентланмаган, шунинг учун, 5.10-Жадвалда бундай сув қабул қилувчили сув 
олиш иншооти эсга олинмаган. 
Турли йўналган тешиклар сув ўтлари, чиқиндилар, очиқ сув ва чуқурлик 
шугаси билан турлича беркилиб қолади, тешикларга донли наносларнинг келиб 
тушиши ҳам турчадир; сув қабул қилувчи тешиклардаги чиқиндиларни ушлаб 
қолувчи панжараларни ювиш ҳам турлича юз беради. Сув қабул қилувчи тешиклар 
ишлаш самарадорлиги уларнинг сув сатҳига нисбатан жойлашуви ва сув 
манбасидаги сув оқими йўналишига, ҳамда сувнинг тешикка оқиб кириш тезлигига 
боғлиқ. 
Горизонтал тешиклар тубдан айрим баландликда бўлганида, тешикка сувнинг 
тепадан пастга ёки пастдан тепага оқиб кириши билан жойлаштирилиши мумкин, 
тешикларнинг тубда жойлашувида эса, сув фақат тепадан пастга оқиб киради. 
Тешиклари горизонтал жойлашган сув қабул қилувчиларда, сувнинг тепадан 
пастга оқиб киришида, панжаралардаги чиқиндиларни олиш қийинроқ, тешик 
устида воронкали сув ўпқонини ҳосил қилиш мумкин, натижада сув қабул 
қилувчига очиқ сув қатламдаги чиқиндили сув киради. Сувнинг пастдан тепага 
оқиб киришида, сув асосан дон қатламдан келади; панжарада ушланган 
чиқиндилар ювилганда осон чиқарилади, айрим ҳолларда, панжараларни тозалаш 
учун, сув олишни қисқа муддатга тўхтатиш етарлидир. Сувни донли қабул қилиш 
(туб билан бир даражада, ёки улардан сезилмас юқорироқда жойлашган 
горизонтал тешикларга сувнинг тепадан пастга оқиб кириши) сув манбасидаги 
сувнинг жуда ҳам кам чуқурлигида мажбурғуланганий қўлланилади. 
Вертикал текисликдаги тешикли сув қабул қилувчилар дарёдаги сувнинг 
оқиш йўналишига нисбатан, сувнинг кириши йўналиши бўйича фарқланади: 
сувнинг лобовойли, қуйи ва ёнлама оқиб кириши (қабул қилиниши). Сувни 
лобовой қабул қилиш – чиқиндилар, шуга билан тез тўлиб қолиши ва бундай 
тешикларни ювиш қийинчилиги сабабли, жуда кам ишлатилади. Сувни 
ювилмайдиган остонали қуйидан қабул қилиш – сув қабул қилувчида донли 
чўкмаларнинг тўпланиши ва уларнинг кейинчалик ҳам сув қабул қилувчига келиб 
тушиши натижасида ноқулайдир. Сувни ювилувчи остонали тешикли қуйидан 
қабул қилишда, шуга ва наносларнинг оқим бўйича транзит ҳаракати учун қулай 
шароитлар таъминланади. Лекин, сувнинг сезиларли сарфини олишда, дарё 
оқимининг тирик кесимини энг кам сиқиш шартини бажариш қийинроқдир; 

---

91 
шунинг учун, бундай тешикли сув қабул қилувчилар фақат нисбатан камроқ сув 
сарфларини олишда қўлланилади.
Сув қабул қилувчининг бўйлама деворларидаги тешикли сув қабул 
қилувчилар кўпроқ ишлатилади, яъни сувни ёнлама қабул қилиш амалга 
оширилади. Бунда чиқиндиларни ушловчи панжаралар дарёдаги сув оқими 
йўналишига параллел жойлашади. Бу ҳолатда, панжараларни ювишда чиқиндини 
панжарадан кўчириш ва айрим масофага суришга эришиш етарлидир – чиқинди 
дарёдаги сувнинг транзит оқими билан оқиб кетади. 
Сув қабул қилувчи ўлчамларини аниқлашда, сув қабул қилувчи силлиқ 
шаклга эга бўлиши керак ва дарё оқимининг кесимини кам даражада сиқади, бунда 
сув олиш иншоотлари олдида дарё оқимининг мумкин бўлган қайта шаклланиши 
юз бермайди. 
Оқимли чўкма сув қабул қилувчилар чуқур қирғоқларда, яъни сув қабул 
қилувчини сув сатҳидан пастда жойлаштириш учун зарурий чуқурликлар сувнинг 
минимал сатҳида айрим (кам ҳолларда, сезиларли) масофада жойлашган 
ҳолатларда қўлланилади. Сув қабул қилувчини жойлаштириш учун, дарёдаги 
сувнинг минимал чуқурлиги (5.56-Расм) қуйидагини ташкил қилади: 
ёзги давр учун, 
H
л
, 
м:

H
л
 
- р + h + k + 
а,
бу ерда: 
p
- сув қабул қилиш тешиклари остонаси (дарё узунлигидан сув 
қабул қилиш тешиклари қуйисигача бўлган масофа), 0,5 м дан 
кам эмас; сув қабул қилувчи олдида донли наносларнинг 
мумкин бўлган йиғилмасини ҳисобга олган ҳолда ва катта 
хираликка эга донли қатламлардан илли сувнинг келиб 
тушишини камайтириш учун, одатда р=0.7.,.1,5м деб
белгиланади;
h
- сув қабул қилувчи баландлиги, м; 
 
k 
- сув қабул қилувчи юқорисидан то сув қабул қилиш тешигигача 
бўлган масофа; 
k 
0,2 м (сув қабул қилувчи конструкцияларига 
боғлиқ); 
 
а
- сув қабул қилувчи юқорисидан то сув сатҳигача ёки тўлқин 
ложбинаси (пошнаси) гача (тўлқин тебраниши - 0,3 м дан кам 
эмас) ёки музнинг қуйи юзасига бўлган масофа (0,2 м дан кам 
эмас);
қишки давр учун, 
H
з ,
 м: 
H
л
 
- р +
h + k + 
а 
+ 
6 
п 
бу ерда: 
6
п
 
-
 
музнинг сув сатҳидан
кўмилиш чуқурлиги;
6
в
=
6 (р 
л
 / р 
в
), бунда 
6 
– муз қалинлиги, 
а р 
л
 
 
ва
 р
в
 
-
 
муз ва сув зичлиги, мос равишда 0,9 ва 1 т/м
3
. 

---

92