Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта масус таълим вазирлиги

5.2. Alkenlarning kimyoviy xossalari

Alkenlar reaksiyaga o‘ta qobiliyatli birikmalardir. Quyida ularning eng zarur reaksiyalarini ko‘rib o‘tamiz.

5.2.1. Vodorodni biriktirib olish

O‘ta maydalangan platina yoki palladiy ishtirokida xona haroratida vodorod alkenlarga birikadi. Reaksiya analitik ahamiyatga ega. Ushbu sharoitlarda aren uglevodorodlar gidrirlanmaydilar. Shunday qilib, alkenlarning miqdorini ushbu yo‘l bilan aniqlash mumkin. Masalan, kreking benzinlarida.
Alkenlarning simob (II) atsetati va oltingugurt (I) xlorid S₂Cl₂ bilan reaksiyalari ham analitik ahamiyatga ega.
A) Simob atsetatining birikishi:
Hg(OOCCH₃)₂

Ushbu usul bo‘yicha alkenlarni boshqa uglevodorodlardan ajratish va ularni toza holda ajratib olish mumkin.

Б ) S₂Cl₂ ni biriktirish:
Ushbu reaksiya ham alkenlarni neft mahsulotlaridan miqdoran ajratib olishga xizmat qiladi.


5.2.2. Alkenlarni oksidlash va ozonlash

Ushbu reaksiyalar olefinlardagi qo‘shbog‘ning o‘rnini hosil bo‘layotgan mahsulotlar tarkibi bo‘yicha belgilashga yordam beradi.

Bundan tashqari oksidlash reaksiyalari etilen oksidi, atsetaldegid va akrolein olishda amaliy ahamiyatga egadir.

СН₂ = СН – СН₃  СН₂ = СНСНО

Propilen Akrolein
Propilen va ammiak aralashmasi oksidlanganda (oksidlab ammonoliz qilish) akrilonitril hosil bo‘ladi va u sintetik kauchuk va kimyoviy tola olishda zarur monomer hisoblanadi.

Akrilonitril
Alkenlarni qayta ishlash sanoat jarayonlaridan polimerizatsiya, degidrirlash, xlorlash va gidro – xlorlash, gidratatsiya, alkillash, oksosintezlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. С₆ – С₁₅ alkenlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish hamda yuqori oktan sonli benzin komponentlarini olishda quyi molekulyar oligomerlar (dimerlar, trimerlar, tetramerlar) alkenlarni polimerlab olinadi:

Alkenlarni yuqori molekulyar polimerlargacha polimerlash qimmatbaho polimer materiallari – polietilen, polipropilen va poliizobutilenlarni beradi:

Butilen va izoamilenlarni degidrirlaganda 1,3–butadiyen va izoprenlar hosil bo‘lib, kauchuklar sintezida ular asosiy monomerlardir.

Etilen va propilenlarni xlorlash va gidroxlorlash ayrim erituvchi va oraliq mahsulotlarni olishda ahamiyatli usullardir:

Nordon katalizatorlar ishtirokida alkenlarni gidratatsiyasi spirtlarning hosil bo‘lishiga olib keladi:

Alkenlarni tarmoqlangan alkanlar bilan alkillaganda yuqori oktanli motor yoqilg‘isi hosil bo‘ladi:

Monotsiklik arenlarni alkenlar bilan alkillaganda alkilbenzollar hosil bo‘ladi:
Alkilbenzollar asosiy organik sintez sanoatini qimmatli xom ashyosidir.
Yuqori alkenlarga sulfat kislota biriktirilganda (sulfurlash reaksiyasi) H₂SO₄ ning nordon efirlari hosil bo‘ladi va ushbu alkilsulfatlar sintetik yuvish vositalarini olishda qo‘llaniladi.

Kobalt katalizatori ishtirokida alkenlarni uglerod oksidi va vodorod bilan reaksiyasi (oksosintez) aldegidlar ishlab chiqarishda katta axamiyatga egadir:

R – СН = СН₂ + СО + Н₂  RСН₂СН₂СНО
Aldegidlarning keyingi bosqichda qaytarilishi natijasida mos ravishda birlamchi spirtlarni olish imkoniyatini beradi.