Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

6. Айириш аъзолари.
Тирик организмларда доимий равишда моддалар алмашинуви жараёни содир этилади, бунинг натижасида организм учун кераксиз моддалар (жумладан сийдик) пайдо бўлади. Сийдик айириш аъзолари сийдикни қондан айириш, вақтинчалик сақлаб туриш ва кейинчалик ташқарига чиқариб юбориш учун хизмат қилади. Сийдик билан сув, аммиак, мочевина, сийдик кислотаси, кератин ва азотли моддалар ажралиб чиқади. Бир суткада соғлом ит 0,5-2 л атрофида сийдик ажратади. Сийдик айириш аъзоларига – буйрак, сийдик чиқариш йўли, сийдик пуфаги ва сийдик чиқариш канали киради.
Буйраклар жуфт аъзо бўлиб, бел умуртқалари ёнида жойлашган. Итларнинг буйраги ловиясимон, қисқароқ ва юмалоқ, оғирлиги эса 45-60 г га тенг. Сийдик йўли узун, ингичка най шаклидаги орган бўлиб, у буйрак жомидан бошланади ва қовуқда тугайди. У буйракда ишланган сийдикни ўтказиш учун хизмат қилади.
Қовуқ мускул пардадан ҳосил бўлган халтача бўлиб, тос бўшлиғида, тўғри ичак остида жойлашган. унинг энг асосий вазифаси сийдикни вақтинча сақлашдан иборат.
Сийдик чиқариш канали қовуқда тўпланган сийдикни ташқарига чиқариш учун хизмат қилади.


7. Кўпайиш аъзолари.
Кўпайиш аъзолари эркак ва урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларига бўлиниб, насл қолдириш вазифасини бажаради.
Эркак ит (кўппак) нинг кўпайиш аъзоларига уруғдонлар, уруғдон халтаси, уруғ йўли, қўшимча жинсий безлар ва жинсий аъзо киради. Уруғдон жуфт жинсий без бўлиб, эркаклик жинсий ҳужайраларни, яъни уруғ ишлаб чиқариш учун хизмат қилади. Бундан ташқари уруғдон ички секреция безлари сифатида жинсий гормонлар ишлаб чиқариб, организмни жинсий уйғотишда муҳим роль ўйнайди. Уруғдон уруғдон халтасида жойлашади. Уруғдон халтаси тери бурмасидан ташкил топган бўлиб, чов соҳасида иккита халтача шаклида ўрин эгаллайди. Итларда у орқа чиқарув тешигининг пастида жойлашган. Уруғ йўли узун, ингичка най шаклидаги аъзо бўлиб, уруғдонда ҳосил бўлган уруғни чиқариш учун бирдан бир йўл ҳисобланади.
Қўшимча жинсий безларга пуфакчасимон, простата ва пиёзчасимон безлар киради, улар уруғдондан чиқаётган уруғни суюлтириш ва унинг ҳаракатланиш тезлигини ошириш учун хизмат қилади. Ит сперматозоидларининг ҳаракат тезлиги 1 дақиқада 2,6 мм га тенг.
Жинсий аъзо мураккаб тузилган бўлиб, муҳим вазифани бажаради: уруғдонда ишлаб чиқилган жинсий ҳужайраларни (уруғ, сперма) урғочи ҳайвоннинг кўпайиш аъзосига киритиш ва сийдикни чиқариш учун хизмат қилади. Ит жинсий аъзоси олд қисмининг асосида 8-10 см узунликда суяк жойлашади.
Урғочи ит (қанжиқ) нинг кўпайиш аъзоларига тухумдон, тухум йўли, бачадон, қин, қин даҳлизи ва ташқи лаблар (илмоқ) киради. Тухумдон жуфт аъзо бўлиб, қорин бўшлиғида III-IV бел умуртқаларнинг рўпарасида жойлашади, унинг оғирлиги 1г атрофида бўлади. Тухумдон тухум ҳужайралари ва жинсий гормонларни ишлаб чиқарадиган аъзо. Тухум ҳужайралари тухумдонда етилиб, тухум йўлига тушади. Тухум йўли эгри найча шаклида бўлиб, тухумдон билан бачадон шохи ўртасида жойлашади. У тухумдонда етилган тухум ҳужайраларини бачадонга ўтказиш учун хизмат қилади, итларда унинг узунлиги 4-10 см га тенг.
Бачадон – ковак аъзо бўлиб, тана ва иккита шохдан ташкил топган, унда ҳомила ривожланади. Итлар кўп бола туғадиган ҳайвонлар гуруҳига кирганлиги учун ҳам, уларнинг бачадони узун ҳамда кўп бурмаланган бўлади.
Қин – пардасимон мускулли найча бўлиб, жинсий қўшилиш аъзоси ва туғиш йўли ҳисобланади.
Қин даҳлизи (сийдик – жинсий даҳлиз) урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг энг кейинги бўлими бўлиб, ташқи лаблар билан тугайди.
Куйикиш даврида ва кўппак билан қовушишда уруғ қанжиқнинг жинсий йўлларга киритилади. Тухумдон йўлида тухум ва уруғ ҳужайраси учрашиб бирлашади яъни оталаниш содир этилади. Оталанган тухум бачадонга тушиб, ҳомиланинг ривожланиш даврига асос солинади. Итларда бўғозлик даври 60-62 кун давом этади. Бу даврда қанжиқ организмида мураккаб ўзгаришлар вужудга келади.
Сут безларининг асосий функцияси - янги туғилган итваччаларга озиқа етказиб беришдир. Қанжиқларнинг сут безлари 4-5 жуфт бўлиб, қорин ва кўкрак деворининг пастки қисмида жойлашади. Улардан 1,5 ойгача сут келиб туради.