|
1. Итларнинг келиб чиқиши.
Одамлар ҳали чорвачилик ва деҳқончилик нималигини билмаганда, ҳамда уларнинг яшаши учун бирдан бир чора ов бўлганда, ит одам қўлга ўргатган уй ҳайвонлардан биринчиси эди. Бу палеолитда, тўғрироғи тош асрда, қачонки одам оловдан фойдаланишни ҳамда тошдан ва суякдан биринчи маҳсулотларни ясашни бошлаганда вужудга келган. Шундан буён, мана 30-40 минг йилдирки ит одам билан бирга.
Уй ҳайвонлари ибтидоий одамнинг ҳаётини ва меҳнатини енгиллаштирганлар, ўз томонидан, одам ҳам фақат унга фойдали бўлган турларни урчитган ва такомиллаштирган. Чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланиш, янги уй ҳайвонларнинг пайдо бўлиши (от, қўй, қорамол) итни “такомиллаштирди” чунки у овда ишлатилишидан ташқари подани ва эгасининг уйини қўриқлайдиган бўлди.
Итларнинг узоқ аждодлари бўлиб ёвойи бўри ва шақаллар ҳисобланади. Буни бир нечта белгилар исботлайди: биринчида – айрим зотлар сунъий танлаш таъсирида кам ўзгарганлар ва кўп ҳислатлари билан бўриларни эслатадилар (Енисей, Чукотка, Колима ва Канада Шимолининг лайкалари ҳамда немис овчаркаси); иккинчидан – серпуштлик ва итни бўри ёки шақал билан чатиришдан ҳосил бўлган ва нормал ривожланадиган дурагайлар; учинчидан – лайка ва бошқа ит зотларининг скелети шақалникига ўхшашлиги; тўртинчидан – хозир ҳам бўри, песец ёки тулкини осонликча қўлга ўргатиш мумкин, шу билан бирга ит одамнинг қаровидан қолса тезда ёвойиллашиб кетади. Аммо итларга фақат бўри ва шақаллар яқин бўлади. Гиена, песец, тулки ва бразил итлари уй итларига ўхашликларига қарамасдан, уларнинг аждодлари бўлиб ҳисобланмайди, чунки улар ит билан чатитштирганда авлод бермайди.
Археологик қазишлар натижалари Осиё ва Европа худудларида қадим замонда уч типдаги итлар яшаганлигини кўрсатди:
1-тип – торф ити. Унинг скелети доим торф ичидан топилганлиги сабабли бундай аталади. Торф итининг бош чаноғи шақалникига ўхшайди. Бундай итларнинг бош чаноғи замонавий пинчер ва терьерларникини эслатади. Торф итининг авлодлари: русс-фин, немис ва бошқа лайкалар ҳамда пинчер, терьер, чау-чау ва шпицлар.
2-тип – “Иностранцев ити” – профессор Д.П.Акучин томонидан таклиф қилинган. Бу итнинг суяклари Красноярск, Амур қирғоқлари, ғарбий Қозоғистон, Крим, Смоленск, Абакан атрофларида топилган. Иностранцев ити торф итидан каттароқ бўлиб, у 20-30 минг йил аввал қўлга ўргатилган. Иностранцев итининг авлодлари: муғул, кавказ, ўрта осиё, тибет овчаркалари, ньюфаундленд, сенбернар, дог, мастиф, шимол-шарқ лайкалари.
3-тип – “Путятин ити” - биргина экземпляри Новгород губернияси аторфида топилган. Бу итлар Иностранцев итига жуда яқин бўлиб факат бош чаноғи саъл калта, тумшуғи эса узунроқ.
Путятин итининг авлодлари: шарқий итлар-париялар (турли зот метислари), замонавий динго ва айрим лайкалар.
Бронза асрида итларнинг янги типи – бронза ити пайдо бўлган. Бундай итларнинг бош скелети жанубда ва Сибирда топилган. Шуниси кизиқарли – ки – айнан шу даврда янги, тамомила бошқача қўйларнинг типи пайдо бўлган. Бу эса итлардан шу вақтдан бошлаб подани қўриқлаш учун фойдаланлигини кўрсатади. Бронза итининг бош суяги ҳамда Хиндистон ва Эронда яшаган Хиндистон бўрисининг бош суяги орасида анатомик ўхшашлик мавжуд.
Бронза итининг авлодлари: Европадан келиб чиққан немис, бельгия, француз овчаркалари, колли ва айрим лайкалар.
Бронза асрининг иккинчи типи ҳам бор – кул ити. Унинг суяклари садақа гулҳанларининг кулидан топилган. Бу ҳол уларнинг овчи ит бўлганлигидан далолат беради, чунки ов яхши бўлиши учун садақага фақат қимматли нарса келтирилган. Авлодлари: този, искавуч итлар, такса ва спаниель.
Този итларнинг аждодлари ханузгача аниқ эмас. Аммо тозиларнинг ватани Африка эканлиги хеч шубҳа туғдирмайди, чунки у ерда уларнинг кўпсонли тасвирлари топилган.
Академик С.И.Боголюбский барча йўқолиб кетган ва мавжуд ит зотларини 5 асосий типларга бўлган. Бу классификация хозир ҳам қўлланади.
Биринчи тип – шпицсимонлар. Уларнинг шажараси бўри ва шақаллардан келади. Кадимги шпицлар Швейцаря, Рим империяси, Сибир ва Хитойда маълум бўлган. Замонавий авлодлари: шпиц, пинчер, терьерлар.
Иккинчи тип – тозисимонлар. Бу итлар массив бўлиб, уларнинг боши кенг, тумшуғи бироз калта, қулоқлари узун ва осилган бўлади. Бу итлар Шимолий Африка (Миср) кейинчалик Рим, Греция ва бутун Европанинг хонакилаштирилган бўри-шақалларидан келиб чиққан. Улар чидамли, тез югурадиган ва яхши ҳид биладиган итлар. Ундан ташқари бу гуруҳга пойнтер, сеттерлар, бошқа исковуч тозилар, спаниеллар ва калта оёқли таксалар гуруҳи киради.
Учинчи тип – тозилар – энг чопқир итлар. Уларнинг суяклари ингичка, тумшуғи узун, оёқлари анча узун бўлади.
Тўртинчи тип – догсимон итлар. Бу итлар энг йирик, кучли ҳисобланади. Конституцияси хом ва оғир, лаблари осилган, мускулатураси бўш. Жанговар ит сифатида, бундан 15 минг йил аввал қадимги Миср, Ассирия, Вавилон, Эронда маълум бўлган. Карфагенликлар бундай итларга темир совутлар кийгизиб душман суворийларига қарши жангга чиқарганлар. Доглар тўғрисида маълумотлар, Алтайда топилган эрамиздан 2 минг йил аввал ёзилган қўлёзмаларда бор.
Бу гуруҳга барча доглар, мастиф, бульдог, мопс, сенбернар, ньюфаундленд ва Муғулистон, Испания, Кавказ ҳамда Ўрта Осие маҳаллий ит зотлари киради.
Бешинчи тип – овчаркалар. Бу итлар, бронза асрида, кўчманчи чўпонларга ёрдамчи сифатида пайдо бўлганлар. Олимларнинг фикрига кўра улар маҳаллий лайкаларни догсимон, ов итлари ва хиндистон бўрилар билан чатиштириш натижасида келиб чиққанлар. Бу гуруҳга колли, немис, венгер, украина, шимолий кавказ овчаркалари киради
Лайкалар келтирилган бешта типларга кирмайди. Уларнинг номи лай (русча) – хуриш сўзидан келиб чиққан. Лайкаларнинг бош суяк тузилиши ҳар хил типларга ўхшайди. Барча лайкаларни ўхшаш феъл-атвори бирлаштиради.
Жанубий Осиё ва Шимолий Америкада парий - итларнинг гуруҳи мавжуд: бу итлар турли зотларни чатиштиришдан келиб чиққанлар.
Хонакилаштириш ва сунъий танлаш таъсирида, йиллар давомида, итларнинг скелети ва мускулатураси, тана шакли ва олий асаб системаси янгича ривожланган. Тана массаси катталашган ёки кичрайган, скелети мустаҳкамлашган ёки аксига, кучсизланган. Шунга қарамасдан бу ягона биологик тур - Canis lupus f. familiaris.
Do'stlaringiz bilan baham: |
