Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Materiallar barqarorligini kemiruvchilar zarariga sinash.
Kemiruvchilar zararining turli obhekt va inshootlarga jiddiy oqibatini hisobga olgan holda turli materiallarni kemiruvchilar zarariga barqarorligini aniqlash yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish ehtiyoji tug’iladi.

Materiallarni kemiruvchilar jag’ apparati tahsiriga barqarorligini aniqlashda ayniqsa ishonchli natijalar olish uchun sinovlar “majbur qilish” usuli bilan amalga oshiriladi. Bu usul shundan iboratki, sinaladigan material plastinasi kemiruvchilar oziqasi yopliga topsiq qilib qopyiladi. Tajriba optqaziladigan qafas topsiq bilan teng ikkiga boplingan boplib, uning ostki qismiga tuynigi bopladi. Qafasning birinchi yarmiga in, suvdon va hayvoncha joylashtirilib, ikkinchi yarmida oziqa bopladi. Sinaladigan material plastinkasi bilan topsiqdagi tuynuk bekitilib uning ostidan kemiruvchilar uchun balandligi 15 mm tirqish va sichqonlar hamda dalasichqonlar uchun esa 6-8 mm tirqish qoldiriladi. Tajriba davomiyligi 24 soat. Tajriba boshlanishidan 24 soat oldin kemiruvchilarga oziqa beriladi. Ular xohlaganlaricha suv istemol qilishlari mumkin. Tajriba 48 soatdan keyin takrorlanadi, shu muddat ichida mobodo sinaladigan material barqaror (chidamli) boplsa, kemiruvchilar ochiqishi tufayli bir sutka davomida 20% massasini yoqotadi. Tez-tez tajribalar amalga oshirilganda ular nobud bopladi.

Yanada aniqroq natija olish uchun har bir material qayta-qayta uch marta sinaladi.

Kemiruvchilar zararlamagan materiallarni opsha bir hayvonchaga sinash uchun qayta-qayta sinalmaydi, chunki ular bu materiallarni birinchi sinashdayoq eslab qoladilar va unga boshqa teginmaydilar. Qattiq materiallar sinalganda, albatta kemiruvchilar yengil zararlaydigan materiallar bilan almashlab turiladi, aks holda ular topsinni kemirmay qopyadilar, chunki ularda sustkash-himoyalanish reaktsiyasi hosil bopladi.

Tajribalarni boshlashdan bir oz (2-3 kun) oldinroq, moslashib olishi uchun kemiruvchilar qafasga joylashtiriladi. Tajribalardan oldin kemiruvchilar oprgatilmog’i, yahni dastlab topsiqlar oson kemiriladigan qog’oz, karton, penoplast singari materiallardan qopyilishi kerak.

Tajribalar natijasi ballar bilan baholanadi: 0-material zararlanmagan; 1-plastin yuzasida kemiruvchining andak tish tirnagan izlari; 2-sirti zararlangan; 3-plastin ancha zararlangan boplsada, ammo u teshilmagan. 4- plastin teshilgan.

Tajribalarni yaxlit usulda amalga oshirish materiallarni kemiruvchilar zarariga chidamsizligini oprnatishga imkon beradi, ularni zararlanish darajasini aniqlashga va har bir, shuningdek materiallar guruhi bopyicha nisbatan natijalar olishga yordam beradi.

“Majbur qilish” usulidan koppchilik tadqiqotchilar foydalanadilar. Materiallarni zararlanishga barqarorligini aniqlashning boshqa usullari (materiallar namunalarini qafas yoki volgperlarga erkin qopyish, bunday namunalarni kemiruvchilar iniga kopmish, namunalarni sirtga kemiruvchilar ini oldiga yoki yopliga qopyish) nataja olish uchun, uzoq muddatli ekspozitsiya talab qilsada, “majbur qilish” yaxlit usuliga opxshash bir xil natija bermaydi. Bir qism materiallarga kemiruvchilar umuman teginmaydi yoki yangi in qurishda ularni kopmib tashlaydi va h. Bunday tajribalarni optqazishda materiallarni kemiruvchilar bilan zararlanish sharoitlarini aniqlash uchun mahlumotlar olinadi. SHunday qilib materiallarning haqiqiy barqarorligini aniqlashni qiyinlashtiradi. 11-javalda materiallarning barqarorligi topg’risidagi mahlumotlar keltirilgan.

Sinovlar koprsatadiki, kemiruvchilar yog’och, qog’oz va karton; notopqima materiallar, natural, sunhiy va sintetik tolali gazlamalar singari koppchilik materiallarni zararlaydilar. Bunday topqimalarga moddalar singdrilishi yoki qoplanishi zararlanishga topsqinlik qilmadi. Turli tolalardan topqilgan iplar, arqonlar, kanatlar osongina zararlanadi. Natural va sunhiy terilar, sintetik plenka va quvur, asbest materiallari, rezinalar va gaz topldirgich plastmassalar ham kemiruvchilar zarariga chidamligini koprsatdi. Bir turdagi quyma va presslangan materiallar guruhi sinalganda, pushti orgsteklodan tashqari materiallar kemiruvchilar zarariga chidamsizligini koprsatdi, pushti rangli orgsteklolar esa mayda kemiruvchilar tomonidan sal-pal zararlagan. Yettita sinalgan namunalardan (elektroizolyatsiya materiali) ikkitasi (ED-5 va asosiga smola quyilgan kompaund ED-20) barqarorligi mahlum bopldi. EZK-6 kompaundinini sichqonlar zararlamadi, boshqa kemiruvchilar uni zararladi.

“plastmassaga topldirilgan” guruhga oid koppchilik materiallar yuqori qattiqlikka ega boplib, kemiruvchilar ularni zararlamaydilar. Tajribalarda qisman materiallar zararlangan boplib, natijada bunday zararlanish 2 dan 4 ballgacha baholangan. Ayniqsa FK-36-65, FKpM-15, AG-4 S fenoplastlar intensiv zararlangan (Ilgpichev i dr., 1987)

Tekstolitlardan ayniqsa epoksid smolalar asosidagi steklotekstolitlar zararga ayniqsa barqaror, ular yuqori qattiqlikka egadirlar.

Kimyoviy tarkibidan qathiy nazar kemiruvchilar rezinalarni zararlaydilar. Namunaning qalinligi va ularning boshqa fizika-mexanik xususiyatlari intensiv zararlashga sezilarli tahsir koprsatmaydi.

11 jadval

Materiallarning kemiruvchilar zarariga barqarorligi (laboratoriya sinovi mahlumotlari bopyicha, po V.D. Ilgpichevu i dr., 1987)

Material	Materiallarning soni			Ballarda kemiruvchilar bilan zararlanish darajasi.
	Sinal-gan	Kemiruvchilar bilan zararlangan
		Yirik-lari	Maydalari	Yiriklari	Mayda-lari
1	2	3	4	5	6
Natural yog’och, kleylangan, presslangan	8	8	8	3-4	3-4
Qog’oz, karton	8	8	8	4	4
Notopqima materiallar; qayta ishlangan paxta, steklovata, stekloxolot	8	8	8	4^1	4^1
Eshilgan ip, arqon, paxtadan topqilgan kanat, zig’irdan, ipakdan, sintetikadan, shishadan	20	20	20	4^1	4^1
Gazmol: paxtadan qayta ishlangan, zig’irdan, ipakdan, jundan, sintetikadan shishadan (natural, qoplangan yoki shimdirilgan.	53	53	53	4^1	4^1
paxtadan qayta ishlangan tekstil lenta va tasmalari	5	5	5	4	4
Natural teri	4	4	4	4	4
Qayta ishlangan paxta asosidagi sunhiy teri yoki sintetik gazmol	14	14	14	4	4
Sintetik plenkalar va quvurlar	24	24	24	4	4
Asbezli materiallar	6	6	6	4^1	4^1
Bir xildagi qopyilgan, presslangan materiallar Jumladan: yuqori va past bosimli polietilinlar, polipropilenlar, polivinilxloridlar, ftoroplastlar, poliakrilatlar va b. epoksidli smola va kompaundlar	39 32 7	32 5	3	3-4 2-3	2-4 1-2
Gaztopldirgich plastmassalar	42	42	42	4	3-4
Rezinalar: yumshoq quyma, g’ovakli va bulutsimon qattiq	59 1	59 1	59 1	4 4	3-4
Germetik (pastasimon rezinalar)	8	8	8	4	4
Qog’ozqavatli plastiklar	4	4	4	3-4	3
Rezinali texnik buyumlar	4	4	4	4	4
Topldirilgan plastmassalar	41	17	9	2-4
Tekstolitlar:	47
Qayta ishlangan paxtadan va sintetik topqimalar	9	9	7	2-4	1-3
Steklotekstolar	38	8	2	2-3	1-2
Lakkraskali qoplamalar: yog’och ostiga poplat plastinkaga alyumin quymasiga penoplastga shisha topqimaga plastmassaga tekstolitlarga	62 3 14 24 6 6 4 5	3 6 11 6 6 2 3	3 4 9 6 6 1 1	4 3-4 2-4 4 4 2-3 2-3	3-4 1-2 1-4 4 4 2 1
4^1- kemiruvchilar in qurishda foydalanganlar.

Gaztopldirgich plastmassalarni kimyoviy tarkibidan qathiy nazar kemiruvchilar zararlaydi. SpM va EDS-6 mikrostrukturasi (fenolli va shishali) tarkibida sintaktli pena (penoplastgp xili) boplishi zararlanish intensivligiga bir oz tahsir koprsatadi. Bu materiallarni kalamushlar kuchsiz, mayda kemiruvchilar esa andakkina (1 ball) zararlaydilar. SHu bilan birga, penoplast materiallar orasida kemiradiganlari ham mavjud. Bu penopoliuretanlar (qattiq va bir muncha elastik), pSB penopolistrol, FRp-1 penofenoplast va b. Tajribalarda kemiruvchilar plastin boshlang’ich massasini 40-50% kemirib, koppincha plastinlarni hamma tomonlaridan kemirib, yoki mayda boplaklarga boplib uyalariga tashib ketganlar (Ilgpichev i dr., 1987). penoplastlarda intensiv zararlanish materiallarning zichligiga bog’liqligi holda aniqlangan. Zichligi qancha past boplsa, shunchalik massa yopqotilgan. Bunday aniq bog’liqlik mayda kemiruvchilarda kuzatiladi (48 rasm).

Laboratoriya tajribalari kabel va simlarning kemiruvchilarga barqarorligi, material sirtki qoplami, diametri, undagi bron mavjudligiga hamda zararlaydigan kemiruvchilar turiga bog’liqligini koprsatdi. Sirti opralgan poplat simni (pSO tipida) mayda kemiruvchilar zararlamaydilar, kemiruvchilar diametri unchalik qalin boplmagan kabellarni kemiradilar. Kabel va simlarning sirti plastmassa va rezina qobig’idan yoki tolali izolyatsiyadan iborat boplsa kemiruvchilar zararlagan. Kalamushlar diametri 17 mm boplgan kabellarni ham zararlagan. Diametri 24-29 mm kabellarni ham sezilarli zararlanishi kuzatilgan (Ilgpichev i dr.,1987). SHuningdek diametri 60 mm (rezina qoplamli) KSHVG-6 kabelning ham jiddiy shikastlanganligi oprnatilgan. Mayda kemiruvchilar diametri 6 mm boplgan sim va kabellarni kemiradilar va diametri 15 mm gacha boplgan materiallar sirtqi qoplami, izolyatsiyasini kemirib, simni yalong’ochlab katta zarar yetqazadilar. Kabellar diametri 15 mm ortiq boplsa zararlanish bir muncha kamroq, 20 mm ortiqroq boplsa amalda zarar yetqaza olmaydilar.