Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Aspergillus fumigatus zamburug’i opzining harorat, namlik va rN opzgaruvchanligiga yuqori darajadagi chidamliligi bilan ajralib turadi. Misol uchun, reaktiv samolyot uchishi paytida optkazilgan kuzatuvlarda uning konidiyalari suv fazasida –32^oS dan +60^oS gacha, yonilg’ida esa –32^oS dan +80^oS gacha boplgan opzgaruvchanlikda ham hayotchanligini yopqotmagan.

Materiallarni zararlovchi bahzi zamburug’larning opziga xos xususiyati – atmosfera namligidan foydalanib qattiq va quruq materiallarda opsish qobiliyatidir. Optik uskunalarni zararlovchi Aspergillus penicilloides va A. glaucus var. tonophilus turlari bunday kserofil turlar misoli bopla oladi. Odatda mavjud boplgan sharoitlarda bu turlar tez opsuvchi zamburug’lar bilan raqobat qila olmaydi, ammo suv faolligi pastligida kserofil zamburug’lar dominantlik mavqesiga ega bopladi.

Materiallarda opsadigan zamburug’lar duch keladigan ekstremal sharoitlardan yana biri – ozuqa moddalar miqdori kamligidir. Kopp zamburug’lar ozuqa moddalar opta oz boplgan sharoitda opsa oladi. Bu xususiyat oligotrof turlarga devor rassomchilik asarlari kabi substratlarni egallashda mahlum darajada ustunlik beradi. Oligotroflar boshqa turlarga nisbatan ancha sekin opsadi, ammo bunday qiyin sharoitda opsishga ham oprgangach, ular katta zarar yetkazadi.

Zamburug’larning yana bir xususiyati – ularning turlari geterogenligi, yahni bir tur ichida morfologik, fiziologik, ekologik va boshqa jihatlardan farq qiluvchi shtammlar mavjudligidir. Tur ichidagi differentsiatsiya A. niger turida ham qayd etilgan. Muzlagan tuproqdagi zararlangan materiallardan zamburug’ning kriofil shtammi ajratilgan. Bu shtamm 5-15^oS haroratda rivojlana oladi, ayni paytda A. niger opsishi uchun odatda ancha yuqoriroq harorat lozim. Geterogenlik boshqa turlarga ham xos. Yuqorida penicillium nigricans zamburug’ining har xil geografik izolyat (ekologik variant) lari mavjudligi haqida mahlumot berilgan edi. Cladosporium resinae zamburug’i ichida neftning har xil tarkibiy qismlarini opzlashtiruvchi biokimyoviy shtammlari mavjudligi aniqlangan.

Tur ichidagi populyatsiyalar (shtamm, irqlar) ning sistemasi juda harakatchan. populyatsiyadagi u yoki bu shtammning miqdori atrof-muhit opzgarishiga qarab opzgaradi. Bunday holat, misol uchun, zamburug’larga substrat sifatida xizmat qiluvchi material boshqa harorat va/yoki namlik sharoitiga tushganda kuzatiladi. Bunda bahzi shtammlar halok bopladi, boshqalari esa kopproq rivojlanadi. Umuman yangi shtammlar ham paydo boplishi mumkin. Ekstremal ekologik sharoitlar yoki materiallarni himoya qilish uchun qopllaniladigan biotsidlar bunday yangi hosilalar paydo boplishining induktorlari bopla oladi. UB va gamma-nurlarining mutagenlik xususiyati borligi mahlum; biotsidlar tahsirida penicillium verrucosum var. cyclopium, A. niger va boshqa turlarning morfologik-kulgptural va fiziologik xususiyatlari opzgarishi xabar qilingan.

Ekologik nuqtai nazardan zamburug’lar organizmlarning juda opzgaruvchan va harakatchan guruhidir. Zamburug’lar opzgaruvchanligi mexanizmlaridan biri – geterokarioz. Atrof-muhit sharoitlari opzgarishiga javoban geterokariotik mitseliyda u yoki bu tipga mansub yadrolar soni opzgarishi va natijada atrof-muhitning opzgargan sharoitiga zamburug’ moslashishi mumkin. Topxtovsiz yangi materiallar yaratilishi va yangi biotoplar paydo boplishi jarayonida zamburug’larning bu xususiyati muhim ahamiyat kasb etadi.

Atrof-muhit sharoitlarining keng diapazondagi opzgaruvchanligiga moslashishida biodestruktor zamburug’lar xususiyatlarining xilma-xilligi faqat ularning morfologik, fiziologik va genetik xususiyatlari bilangina cheklanmaydi. Ammo ular nima sababdan tabiiy va sunhiy yaratilgan materiallar bioparchalanishida zamburug’lar dominant rolgp opynashi haqida tasavvur beradi.
  
Mikroorganizmlar tahsirida ropy beradigan bioemirilishlar faqat qandaydir bir guruh namoyandalari emas, balki ham bakteriyalar, ham zamburug’larni opz ichiga oluvchi kompleks tahsirida amalga oshadi. Mikroorganizmlarning bir guruhi opz hayoti natijasida ikkinchi bir guruh uchun substrat hozirlaydi. Bu jarayonda alohida mikroorganizmlar orasida yangi munosabatlar paydo bopladi va asta-sekin mikroorganizmlar har bir alohida turining hayotchanligini saqlashi va moslashishini tahminlovchi, bir-biriga bog’liq assotsiatsiyalari shakllanadi. Bu juda kopp faktorlar ishtirok etadigan murakkab jarayondir. Bu faktorlardan eng muhimi substratdir, chunki mikroorganizmlar assotsiatsiyasi va biotsenoz kabi opzaro bog’langan funktsional birliklar substratda shakllanadi. SHakllanish jarayonida ekologik faktorlar muhim rolgp opynaydi. A.Yu. Lugauskasning tadqiqotlari natijalariga binoan, har xil ekologik sharoitda ayni bir materialda mikroorganizmlarning turli guruhlari shakllanadi. Misol uchun, tajribada ochiq maydonchalarda, tabiiy havo harorati, nisbiy namligi, yog’ingarchilik va topg’ri tushadigan quyosh nurlari sharoitida optkazilgan sinovning dastlabki 8 oyi mobaynida tajribadagi materiallarda asosan mitselial zamburug’lar va bakteriyalar hukmron boplib, 15 oydan keyin ularning oprnini achitqi zamburug’lari egallagan. Havo nisbiy namligi va harorat boshqarilmaydigan, ammo atrof-muhit parametrlari koprsatkichlarida keskin opzgarishlar kuzatilmaydigan omborxonalar sharoitida 8 oy davomida materiallarda asosan mitselial zamburug’lar dominantligi kuzatilgan; tajriba oxirida materiallarning koppchiligida ularning oprnini bakteriyalar egallagan va bahzi achitqi zamburug’lari paydo boplgan. SHiypon ostida, havo nisbiy namligi va harorat boshqarilmaydigan, topg’ri quyosh nurlari tushmaydigan va tabiiy ventilyatsiya sharoitida 8 oydan sopng, materiallarda mitselial va achitqi zamburug’lariga nisbatan bakteriyalar miqdori ancha kopproq boplgan; 15 oydan keyin mitselial va achitqi zamburug’larining miqdori boshqa mikroorganizmlarnikidan ancha kopp boplggan.

Yuqorida izhor qilingan faktlar asosida, mikrobiologik shikastlanish bilan kurash choralarini ishlab chiqish jarayonida zararlanuvchi materiallarda zamburug’ va bakteriyalarni opz ichiga oluvchi va har xil ekologik sharoitlarda opzgaruvchi assotsiatsiyalar paydo boplishi mumkinligini har doim diqqat markazida tutish lozim.