Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Tosh qurilmalari va betonning tosh teshuvchilari bilan zararlanishi.

Tosh teshuvchilarga-ayrim bakteriyalar, suv optlari, bulutlar, mopylovoyoqli qisqichbaqalar, polixetlar, mshankalar, mollyuskalar, dengiz kirpilari kiradi (7 rasm). parmalovchilar poleozoy erasidan mahlum. Opzbekiston hududida ushbu eradan qolgan Hisor tizma tog’ining dengiz sathidan 2600 m balandliklardagi toshlarda ham ularning faoliyati natijasida toshlarda hosil boplgan teshiklarni kuzatish mumkin. CHunki, opsha davrda Oprta Osiyoning yerlari Tetis dengizining osti boplgan va ushbu davrda parmalovchilar yashaganligidan darak beradi (Z.Izzatullaev.........).

parmalovchilarning ayrimlari yumshoq jinslarni teshsa, boshqalari qattiq toshlarni ham parmalashi mumkin. Ayrim mollyuskalarning chig’anoqlarini mopylovoyoqli qisqichbaqalar buzadi, boshqalari betonni va plastik materiallarni(vinil polisterin, polikarbonat va b.) teshadi. Masalan, panama kanalida beton massivlari tosh teshuvchilari zararidan vayronaga aylantirilgan.

Italiyada Neapoldagi Serapis ibodatxona ustunlari toshteshuvchilar bilan ilma-teshik kilingan. Qachonlardir bu yerda yer chopkishi yuz berib ibodatxona suv ostida qolgan, yangidan yer koptarilgnanda ibodatxonani yangidan quruqlikka koptardi, ammo barcha ustunlar toshteshuvchilar bilan zararlangaan edi.

Ikki pallali mollyuskalardan-pholas, Martesia, Xulophaga lar suv osti kabellarning opramlariga yopishib, ularni yemirdi ( 7-rasm A). Uning natijasida elektr toki tashqari oqimi yuzaga keldi. Bu ayniqsa chuqur suv osti kabellari uchun havfli, chunki, ularni tahmirlash juda qiyin kechadi. Tirik marjonlarni, mollyuskalarni, mopylovoyoqli qisqichbaqalarni yemirishi tufayli, ularning faunasini kamaytiradi. Ustritsa mollyuskalarni toshteshuvchilar parmalab, katta zarar keltiradi. Bu zararkunandalarga qarshi kurashda ustritsalarni chuchuk suvga botiriladi. Qirg’oqlarnig buzilishida asosiy oprinni mollyuskalar va ayrim hollarda, mopylovoyoq qisqichbaqalar, suv optlari, bulutlar va boshqa organizmlar ishtirok etadi. Qirg’oqlarning bioeroziyasi bir yilda 2-12 mm gacha boplgan qalinliklardagi qirg’oqlarni yaroqsiz holga keltiradi. Bularga Sevastopol qirg’oqlaridagi zangori koprfazda suv optlari, Gelendjik atrofidagi parmalovchi mollyuskalar- asosan petricola larning oprnashib olganlari bilan bog’liqdir. (7 rasm B).

Mexanik parmalovchi jonivorlar har qanday substratda uchraydi, kimyoviy parmalovchilar esa faqat ohaktoshda.

parmalovchilar uch hil bopladi: mexanik, kimyoviy va ximiko-mexanik. Masalan, Botula avlodi mollyuskalari sof mexanik parmalovchilar hisoblanadi. Ular yumshoq, ohaksiz jinslarda yashaydi.

Kimyoviy parmalash xususida mahlumotlar kam. U koppincha mexanik usul bilan birga amalaga oshadi. Bulut Clione ohakli substratni yemirishda amebotsitlar yordamida bajaradi. CHunki, ular opzlaridan ishqorli kalgptsiy angidrini kemiruvchi modda ajratib chiqaradi. CHuqurchalarga dastlab xujayralarning opsimtalari, sopngra topliq xujayralar kirib boradi. Bulutlar chig’onoqlarni parmalaydi, hamda ohakli substratlarni va ularning ustini yemiradi.

Mshankalar penetrantia fosfor kislotasini ajratib chiqaradi. Suv optlari ham ohaklarni eritish uchun fosfor kislotasini ishlab chiqib, ohakni ishqorga aylantiradi.

pholas, Ziphea, petricola mollyuskalar avlodlari tishchalar bilan qoplangan boplib, inlarida aylanganda, ular yordamida devorni parmalaydi. pholas lichinkalari substratga nisbatan tanlash xususiyatiga ega boplib, bundan tashqari unga joylashganda opz tur zotlarining oprnashishiga ijobiy tahsir koprsatadi. Foladidlarning chig’anoqlari mustaxkam boplib, murakkab skulgpturali, tishchali qovurg’alar bilan qoplangan. CHig’anoqlarining oxirgi –mushaklari, qaychi mushaklari bilan opzgacha ichki opsimta-apofizga biriktirilgan. Oldingi mushak orqasidagiga nisbatan perpendikulyar qisqaradi, bu opz navbatida chig’anoqlarning murakkab harakatlanishiga imkon yaratib, mollyuskalar jinsni parmalashiga yopl qopyadi. Ish davomida mollyuska oyoqlarini uyasiga mahkamlaydi.

Ayrim Foladidlar nur sochadi, masalan Qora dengizda hayot kechiruvchi p.dactulus.

Mopylovoyoqli qisqichbaqalar Lithotuya avlodi boshcha tablichkalari va tangachalarida tishchalar mavjud. Balkim shu tishchalar yordamida ular yumshoq jinslarda yopl yasaydi.

Radulalar yordamida mexanik parmalash sakkizoyoqga (Octanus vulgarus) xos boplib, gastropadlar chig’anog’ini parmalab tuynuk ochadi.

Kimyoviy parmalash topg’risida mahlumotlar birmuncha oz. Koppincha ular mexanik parmalovchilar bilan birga uchraydi.

Mshanka penetrantia fosfor kislotasi ajratib chiqaradi. Suvoptlari- ohaktoshni eritib, ohak karbonat angidiridini dvu uglekisliga aylantiruvchi fosfor kislotasi ajratib chiqaradi.

Sipunkulidlar (Themiste, phascolosoma, Closiphon va b.) oplik marjonlar, oxaktoshlar, magrinlarni parmalaydi. Qattiq jismlar epidermal bezi ajratgan suyuqlik bilan yumshatiladi. Keyin kristallar mexanik ishlanadi, ularning parchalari marjon devorlari orasiga joylashtirilib, yotqizma yopl hosil qiladi.

polixeta poluhdora kislotasini ishlab chiqaradi, bu esa almashinish mahsuli boplsa kerak (7 rasm ).

Dengiz finalari- mollyuskalar avlodi (Lithohaga) kislotalardan himoyalovchi nozik popst bilan qoplangan. Ular faqat ohaktoshli jismlarda yashaydilar. Lithophoga ayrim turlari aylanmasdan parmalash, boshqalari parmalash uchun ag’dariladilar. parmalash tezligi 1 oyda 1 mm.

Ikki pallali mollyusklar penitella qorinoyoqli Haliotis chig’anog’ini kallusdagi tishchalari hamda kimyoviy uslub bilan parmalaydilar.

Ayrim dengiz tipratikanlari (Echinoidae) tosh va qoyalarni mexanik yemiradi. Lichinkalari kichik chuqurchalarga joylashib olib, metomorfozdan sopng, tipratikanni uyasida dengiz toplqini aylantirishi tufayli, uning ignalari in devorlarini qiradi va in hajmini kengaytirishi tufayli jonivorni opsishini tahminlaydi. Boshqalari (Echinometra lucunter) igna va tishlari yordamida inlarini kovlaydi.

SHunday qilib, yuqoridagilarda keltirilganlarni hisobga olgan holda quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin.

parmalovchi organizmlarning barcha dengiz va okeanlarda keng tarqalishi va barcha guruhlar orasida parmalovchilarning mavjudligi shundan darak beradiki, parmalash- bu himoya qilish uchun eng yaxshi moslanishdir.

Hayvonlar nafaqat opz uylarida yashirinadilar, balki uyalaridan avlodini muhofaza qilishda ham foydalanadilar. Ularning jinsiy mahsuldorligi past boplgan taqdirda populyatsiyasini saqlab qoladilar. Litoral zonada parmalovchilar uyalari dengiz toplqinlaridan va qurishdan saqlanadi. Biroq, parmalashning salbiy tomoni ham mavjud: ortiqcha erkin harakatlanish munosib substratlarni topish murakkabligi, yopllarni suv optlari va hayvonlar bilan qoplanishi havfi mavjud.