Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
TA‟LIM MUASSASALARIDA EKOLOGIK TARBIYA JARAYONI 
MASALALARI 
Hotamova M.S., Ro‟ziqulova N - Navoiy davlat pedagogika instituti 
Hozirgi davrda insoniyat oldida turgan eng dolzarb ekologik muammo kun 
sayin ifloslanib borayotgan hayotiy muhitlarimizning ifloslanishini bartaraf etib, 
ularning barqaror muhofazasini ta'minlashdir. Bu, oz navbatida, samarali chora-
tadbirlarni ko`rishni taqoza etadi. Bunday vazifani bajaruvchi har bir kishi, 
avvalambor, atrof-muhit va ular tarkibidagi barcha hayotiy omillarga oid 
ekologik ilmiy tushuncha va qonuniyatlarni chuqur anglab olishlari zarur. 
Shu kungi ekologik muammolarning kelib chigishi negizida, asosan, 
tabiatga antropogen ta'sir natijasida sodir bo‘ladi. Bunday ta'sir, oldin aytib 
o`tilgandek, fan-texnika rivoji va uning natijasida, xususan XX asrda, barcha 
tabiiy manbalardan jadal sur'atda foydalanib, atrof-muhitga turli xil: gaz, suyuq 
va qattiq, ko'p hollarda, o'ta ham zaharli moddalar chigarib yuborilishi oqibatidir. 
Bu, nafaqat insonlarning tabiatga befarqligi, shuningdek, atrof-muhit bilan 
bog`liq ekologik ilmiy ma'lumotlarning tub mohiyatini bilmasligidan darak 
beradi. 
Hozirgi kunda ilmiy- texnika va ijtimoiy rivojlanish davrida ekologik 
ta‘lim tarbiya kishilik jamiyatining shaxslarni shakllantirishda asosiy omil bo‘lib 
hisoblanadi. Shu sababli ekologik tarbiyaning mazmun jihatidan boyitish 
masalalariga doir tushunchalarni shakllantirishda masalan atmosfera havosini 
muhofaza qilishda texnologik tadbirlarning ahamiyati katta ekanligini 

---

261 
tushuntirish lozim. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni 
takomillashtirish, hatto chiqindisiz yoki kam chiqindili texnologiyalarni joriy 
etish mumkin. Bunday texnologiyalar mutloq berk jarayonlar bo‘lib, unda 
chiqindilar butunlay bo‘lmaydi, chiqindi moddalar boshqa mahsulotlar ishlab 
chiqarish uchun xom ashyo vazifasini o‘taydi. Chiqindisiz yoki kam chiqindili 
ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishda xom ashyo tayyorlash, mavjud 
materiallardan to‘la foydalanish, ularni chiqindi sifatida tashqi muhitga 
tashlamaslik chora-tadbirlari ko‘riladi. Albatta, chiqindisiz texnologiya 
jarayonlarini ishlab chiqish nazariy jihatdan oson bo‘lsa-da, amalda uni joriy 
etish juda murakkabdir. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, chiqindisiz ishlaydigan 
sanoat korxonalari faoliyatlari asosini barcha xom ashyolarni tayyor 
mahsulotlarga aylantirish tashkil qiladi. Masalan, o‘tgan asrning boshlarida rangli 
metallurgiya korxonalarida rudalar tarkibidan jami 15 ta element ajratib olingan 
bo‘lsa, hozirda misli xom ashyolarning o‘zidangina 25 ta element, jumladan, mis, 
rux, qo‘rg‘oshin, nikel, oltin, kumush, molibden, kobalt, kadmiy, selen, tellur, 
germaniy, reniy va ularning boshqa birikmalari oltingugurt, vismut, surma, bariy, 
temir va hokazolar ajratib olinmoqda. 
Ma‘lumki hozirgi kunda ta‘lim tizimida ekologik ta‘lim va tarbiyaning 
elementar tushunchalari «Ekologiya» atamasi, o'z mazmun-mohiyatiga ko`ra, 
kishilik jamiyatining tabiiy manbalardan foydalanishda zarur bo`lgan 
munosabatlanling chuqur ilmiy- amaliy asoslarini mujassamlaydi. Ekologiya, 
tabiat - jamiyat munosabatlarini har tomonlama tahlil va tadqiq qiladi, ilmiy 
asoslaydi. Uning obektlari xususida gap borganda, birinchi galda, biosferani 
tashkil etuvchi alohida olingan biologik turlar, jumladan, o`simlik va hayvonlar, 
ularning har biriga oid populyatsiyalarni ko'rsatib o`tmoq kerak. Qisqasi, butun 
biosfera - Yer jonli qobig'idagi har bir tirik organizmni o`rganib, ularga xos xislat 
va xususiyatlarni anglab olishlarini o‘quvchi ongiga singdirish zarur. 
Ekologik tarbiyaning asosiy shakli o‘quvchilarning bevosita o‘qituvchi 
rahbarligida tabiatni asrash bo‘yicha olib boradigan amaliy faolligi hisoblanadi. 
Bu masalani hal etishda sinfdan tashqari tashkil etiladigan ekologik tarbiyaviy 
tadbirlar o`zining mazmunan boyligi, tashkiliy shakllarning serqirraligi bilan 
ajralib turadi. Biz bu o`rinda sinfdan tashqari tashkil etiladigan ekologik 
tarbiyaning ayrim samarador shakllari xususida fikr yuritishni lozim topdik. 
Bundan ko`zlangan sinf va to`garak rahbarlarini tarbiyachilarni aniq uslubiy 
tavsiyalar bilan qurollantirishdan samarador tashkiliy shakllarning tarbiyaviy 
jarayondagi o`rni va ahamyati haqida ma`lumotlar berishdan, ekologik tarbiyani 
tashkil etishda sezilarli siljish yasashga turtki bo`ladi. Ekologik to`garaklar 
o`quvchilarni mahalliy ekologik vaziyat bilan kengroq tanishtirish ularni vujudga 
kelgan keskinlikni bartaraf etishda ishtirok etish istiqbolini ochadi. Kimyo 
zavodlarning 
atrof-muhitga 
chiqaradigan 
chiqindilari, 
havo 
havzasini
ifloslantiradigan gazlar va ularning inson salomatligiga, tirik jonzod va 
o`simliklar dunyosiga ta`sirinni o`rganishga to‘g`ri keladi. Buning sabablari doim 
tabiatda tirik organizm va atrof-muhit o'rtasida modda - energiya almashinish 
jarayonlari bo`lib turishi, Yer sathining turli mintaqa va hududlarida bu o`ziga 
xos tarzda va darajada amalga oshishi va ularni kamaytirish yo`llarini o`quvchilar 
bilan muhokama qilishlari lozim. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, ta‘lim-tarbiyaning hamma 
bosqichlarida talab darajasida ekologik bilim va ko‘nikmalarni egallab oladigan 

---

262 
bu borada havo oqimi turli o'simlik urug`lari va mikroorganizmlarni, shuningdek, 
suv bug‘larini Yerning turli hududlariga tarqatish bilan birga har xil iqlim, ob-
havo sharoitlarini namoyon bo`lishida muhim vosita ekanligini anglab olishlariga 
katta yordam beradi.