Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
AMIR TEMUR SALTANATIDA SAYYIDLAR TABAQASINING 
TUTGAN O‟RNI. 
Davlatov Nuriddin SamDU Tarix fakulteti 4 kurs talabasi 
 
Amir Temurning islom diniga bo‟lgan munosabati-
dagi eng muhim qirra, bu musulmonchilik aqidalarini
jamiyat osoyishtaligi, ravnaqi, ijtimoiy adolat, iymon 
butunligi, manaviy poklik uchun xizmat qildirishga 
safarbar etilishidir
8
. 
Islom Karimov. 
Sohibqiron Amir Temurning o`z davrida dunyo siyosatida hamda xalqaro 
munosabatlarda tutgan buyuk o`rnini ko`rsatib beruvchi salmoqli isbot – 
dalillarni o`z manbalarimizdan ham, xorijiy manbalardan ham ko`plab keltirish 
mumkin. Amir Temurning bunday yuksak darajaga ko‘tarilishida turli tabaqalar 
bilan bir qatorda sayyidlar, ruhoniylar, ulamolar ham katta xizmat qilishgan. Bu 
haqida V.V.Bartold - Amir Temur ulamolar homiysi edi, ular bilan tengma-teng 
suhbatlashardi, payg‘ambar avlodlariga alohida xurmat munosabatida bo‘lardi, 
Amir Temurning o‘z avlodlaridan tashqari sayyidlar uning davlatida, chamasi, 
birdan-bir daxlsiz kishilar hisoblanganlar
9
- degan fikrlarni bildiradi. Amir 
Temurning ruhoniylar qatlamiga munosabati o‘zining ―Temur tuzuklari‖ asarida 
quyidagicha bayon qilingan: ― Sayyidlar, ulamo, shayxlar, fozillarni o‘zimga 
yaqinlashtirdim..., sofdil kishilar, sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim 
ochiq edi‖
10
. 
Amir Temur Muhammad (s.a.v.) etiqodini yoyishni o‘z oldiga maqsad 
qilib qo‘yib, payg‘ambar avlodlariga hamda musulmon davlatlarida katta obruga 
ega ruhoniylarga homiylik qilgan. Bosib olingan yerlarda etiqod ishlarini 
boshqarish uchun Muhammad (s.a.v.) avlodiga mansub kishilardan bosh 
muftiylar tayinlagan. Din nazoratiga tegishli mol-mulkka, masjidlarga 
Muhammad payg‘ambar avlodlariga, olimlar va barcha xizmat ko‘rsatgan, 
xurmatga sazovor kishilarga nafaqa to‘lash va hollaridan xabar olib turish uchun 
maxsus nazoratchilar tayinlagan
11
. Amir Temur Muhammad payg‘ambarning 
avlodlariga, avliyolarga, islomning tarixiy shaxslariga katta hurmat bilan qaragan. 
Bularning orasida shayx Said Baraka, shayx Shamsiddin Kulol, shayx Said 
Jurjoniy, shayx Zayniddin Toybodiylar bo‘lgan
12
.
Sohibqiron Amir Temur hukmronligi davrida uning buyrug‘i bilan 
ko‘pgina mulk va yerlar sayyidlar, ulamo, shayxlarga hadya qilib berilgan. 
8
I.Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-jild. T. 1997.
9
S.Saidqosimov, A.Ahmedov, B.Ahmedov va boshq. Amir Temur jahon tarixida. T. 2006. 92-bet. 
10
―Temur tuzuklari‖. X.Karomatov tahriri ostida.T.1991. 
11
M.Ivanin.Ikki buyuk sarkarda:Chingizxon va Amir Temur. T. 1994 y. 163-bet 
12
A.F.Fayzullayev. Amir Temur boshqaruvining nazariyasi va amaliyoti. Amir Temur va uning jahon 
tarixida tutgan o‘rni mavzusidagi xalqaro konferensiya tezislari. T. 1996. 

---

244 
Bunday mulk va yerlar iqto tarzida hadya qilinganligi tarixiy xujjatlarda qayd 
etilgan. O`zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi 
Sharqshunoslik instituti qo`lyozmalar xazinasida ana shunday muhim bir nodir 
hujjatning asl nusxasi saqlanadi. Xitoy qog`oziga turkiy tilda nastaliq xatida 
bitilgan ushbu yorliq mazmuni o`n bir satr matnga joylashtirilgan. Vaqt o`tishi 
bilan uning qog`ozi ancha uringanligidan ayrim so`zlarni o`qish mushkul bo`lib 
qolgan. Yorliqqa bosilgan bodom shaklidagi muhrning o`rta qismida yirik harflar 
bilan ―Amir Temur bin Tarag`ay Bahodir‖ deb yozilgan. Muhr hoshiyasidagi 
o`qilishi mumkin bo`lgan mayda yozuvda Qur`on oyatlari keltirilganligi taxmin 
qilinadi
13
.
Bevosita Sohibqiron nomidan amr qilinib, muhri bosilgan ushbu yorliq 
mazmuni quyidagicha
: 
―Abul Muzaffar val Mansur Amir Temur Bahodirxon 
so`zim! Hukmi humoyuni jahonpanohim bo`ldikim, qadim ul-ayyomdin ila ha-
zal-hangom ta`zim va tavqirni avlodi Sayyidi koinot, xulosa va zubdayi mavjudot 
ahli hukumat–podshohlarga, soiri ahli islomg`a vojib va lozim erdi, bu vajhdin 
hukamoi zu-l-ehtirom ma taqaddumlarki, avlodi Abu Muslimni jam`i taklifotidin 
sivo va marfu` al- qalam qilib, nishoni muboraklarini bergan ekanlar. Biz ham 
badasturi sobiq bu avlodni altofi xusravona birla sarafroz va marhamat 
qildukkim: onchi amaldorlarki, misli inoqlar va atoliqlar, va to`qsovullar, va 
jig`dovullar, va udaychi, va elchilar, va yo`lchilar, va qo`shchilar, va tamomi 
olig`dor, va jam`i tahsildorlar va sohib dahllarki dor-us-saltanayi viloyati 
Xorazmda havolagardurlar, misli aqo va arbob va g`ayrihum, bu inoyatnoma – 
Yorliq alarga manzur bo`lgo`n, kamo haqqihu bu avlodlarning bavojibi izzat va 
ikromlarini barjo keltirub, alarg`a hech vajhdin sababi tasdi` va ozor 
(bermasunlar). Bu jamoa… ala-l-xusus va muxtasib nikohona va muhtasibona 
talab qilmasunlar, alarning o`zlaridin ahli salohlari qozi bo`lib, tablig`i xukkom 
va qozi qilsunlar, ofaridalardin bozorda va yo`lda xarju boj talab qilmasinlar, toki 
la`natlarga giriftor bo`lmag`aylar deb, hukmi oliy bitildi‖. 
Bu yorliq Sohibqironning turkiy tilda bitilgan qonun maqomidagi hujjati 
bo`lib, uning so`zsiz bajarilishi barcha uchun shart hisoblangan. ―Abu-l Muzaffar 
va-l-Mansur Amir Temur Muhammad Bahodir so`zim‖ deb boshlashi, uslub esa 
Sohibqironning o`z nomidan yozilgan barcha farmon, yorliq va hatto xalqaro 
yozishmalariga xosdir. 
Bu farmon turkiy (eski o`zbek) tilda yozilgan bo`lib, unda Abu Muslim 
avlodlariga berilgan imtiyozlar haqida gapiriladi. Darhaqiqat, ushbu Yorliqning 
tarixiy mohiyatini belgilashda birinchi navbatda unga O`rta Osiyoni 
mo`g`ullarning 150 yillik zulmidan ozod etgan Amir Temur tomonidan mustaqil 
davlat negizlarini, ya`ni ota-bobolarimizdan davom etib kelayotgan milliy, diniy 
an`analarga qat`iy amal qilgan holda mamlakatda ijtimoiy adolatni, aholining 
turli qatlamlari orasida o`zaro hurmat-izzatni, tinch-totuvlikni barqaror qilishga 
qaratilgan tadbirlardan guvohlik beruvchi dastlabki g`oyat qimmatli yozma 
manbalardan biri sifatida yondashmoq lozim
14
. 
Yorliqda nomi zikr etilgan Abu Muslimning (727-755) ajdodlari 
xoshimiylar qabilasiga mansub bo`lib, Muhammad payg‘ambar avlodidan, ya`ni 
sayyidlardan sanalardi. Tarixiy voqealar taqazosiga ko`ra Xorazm diyoriga kelib 
13
Moziydan sado jurnali. 3.(11).2001. 35-bet. 
14
Moziydan sado jurnali. 3.(11).2001.

---

245 
joylashgan Abu Muslim avlodlari Amir Temur davrida el-yurt nazdida sayyidlar, 
ya`ni payg`ambar avlodlari sifatida katta hurmat-e`tiborda bo`lganlar. Buni 
hisobga olgan Sohibqiron sayyidlarning haq-huquqlarini himoya qilish bilan el 
orasida o`z ta`sirini yanada mustahkamlashga zamin yaratgan. 
Yorliqda bayon etilgan ―o`zlaridan ahli salohlari qozi bo`lib, tablig`i 
hukkom va qozi ishlarini qilsunlar‖ deyilgan jumladan sayyidlar jamoasi ma`lum 
mavzeda, ya`ni Darxonotadagi bir necha qishloqlarda yashab, ma`lum miqdorda 
yer-suv, tegirmon kabi boyliklar egasi bo`lganliklarini anglash mumkin. 
Hujjatda sanab o`tilgan ―misli inoq va atoliqlar, va tuqsovullar, va 
jig`dovullar‖ ning har qaysisi mol-mulk va yer-suv soliqlarini hamda boshqa 
turdagi oliq-soliqlarni undirish bilan shug`ullangan. Shuning uchun ham 
Sohibqiron ―tamomi olig`dor va jam`i tahsildor… olarg`a hech vajhdin sababi 
tasdi` va ozor (bermasunlar)‖ degan amri oliy bilan sayyidlarning barcha 
boyliklari shu amaldorlarning xizmat vazifasiga kiruvchi mulkiy yig`inlardan 
ozod etilganligini ta`kidlamoqda
15
. Olig`dorlar qatorida tilga olingan 
―qushchilar‖, ya`ni hukmdor ixtiyoridagi ov qushlarini qarovchi kimsalar ayni 
vaqtda podshoh ovini tashkil etuvchi ov beklari sanalgan. Ma`lumki, o`sha davr 
podshohlarining ovlari katta tantana bilan uyushtirilib, yuzlab, ba`zan minglab 
kishilar ishtirokida o`tgan. Bir necha kun, ayrim hollarda haftalab davom etuvchi 
ovlarga beklik qiluvchilarga –qushchilarga zarur bo`lgan paytda, o`sha joydagi 
aholidan oziq-ovqat, ulov olish, odamlarni safarbar etish huquqi berilgan. 
Sayyidlar bunday tashvishlardan ham xoli qoldirilganlar. 
Amir Temur Turonzamin hukmronligiga erishgach, mustaqil davlat 
nomidan turli mamlakatlar va katta-kichik podshohliklar bilan diplomatik 
aloqalarni izchil suratda yo`lga qo`yishga intilgan. Manbalarning guvohlik 
berishicha, uni dastlab yaqin atrofdagi mamlakatlarning podshohlari muborakbod 
etib, birin-ketin Samarqandga elchilar yo`llashgan. Saltanat tashkil topgandan 
keyin esa bu yerga jahonning turli burchaklaridan vakillar kela boshlagan. O`z 
navbatida, Sohibqiron nomidan o`nlab davlatlarga turli masalalar yuzasidan 
elchilar jo`natib turilgan. Har xil darajadagi choparlarni ana shunday ―elchi‖lar, 
―yo`lovchilar‖ sirasiga kiritish mumkin. Mahalliy aholi bu ikkala toifaga moddiy 
jihatdan ―qarashib‖ turishi qoida bo`lib, farmonga muvofiq sayyidlar bu 
―olig`dorlar‖ oldidagi majburiyatlardan ozod etilganlar
16
.
Yorliqning kirish qismida bayon qilinishicha, ―hukmi humoyuniy 
jahonpanohim bo`ldikim, qadim ul-ayyomdin ila-haza-hangom ta`zim va tavqir-i
avlodi Sayyidi koinot xulosa va zubdai mavjudot hukmat-podshohlarig`a, soyiri 
ahli islomga vojib va lozim erdi, bu vajhdin hukkomi zu-l-ihtiromi ma 
taqaddumlarki, avlodi Abu Muslimni jam`i takolifotdin sivo va marfu` ul – qalam 
qilib, nishoni muboraklarini bergan ekanlar…‖.Bu yerda payg`ambar avlodlari – 
sayyidlar islom dunyosida avvaldan katta imtiyozlarga sazovor bo`lib 
kelganliklariga alohida urg`u berilmoqda. Movonaunnahrda Amir Temur 
saltanati qaror topgach esa, Sohibqironning islom dinini mustahkamlash yo`lidagi 
siyosatidan yaxshi xabardor bo`lganlar azaliy haq-huquq va imtiyozlari rasman 
va maxsus farmon bilan qonunlashtirilishini iltimos qilib, oliy hukmdorga 
murojaat etganlar. Saltanat sohibi bo`lsa bu boradagi o`z e`tiqodi va yo`rig`iga 
15
Moziydan sado jurnali. 3.(11).2001.
16
Moziydan sado jurnali. 3.(11).2001. 37-bet 

---

246 
amal qilib, ularning barcha istaklarini mazkur yorliq bilan ro`yobga chiqargan. 
Ibn Arabshoxning ―Amir Temur tarixi‖ asarida Temurning piri Sayyid Baraka 
janglardan birida Temurga katta yordam berganligidan o‘z talabiga ko‘ra 
Xuroson yerlaridagi Andxoy hududi Temur tomonidan iqto qilib berilganligi 
qayd etilgan
17
. Bu misollar Amir Temurning ―Tuzuk‖ larida aytilgan: ―Birinchi 
navbatda… sayyidlar va ulamoni izzat-hurmat qilishni, har qanday istaklari 
bo`lsa, darhol muhayyo etib, muqarrar ravishda ularning ahvolidan xabardor 
bo`lib turishni buyurdim‖
18
, degan so`zlari og`ishmay hayotga tatbiq etilganini 
ko`rsatadi. Saltanat tarkibidagi mahalliy xalqning payg‘ambar avlodlariga 
bo‘lgan hurmati va Amir Temurning sayyidlar tabaqasiga qaratgan e‘tibori 
nafaqat zabt etilgan hududlarda islom dining keng yoyilishiga, balki, Temur 
saltanatining mustahkamlanishiga ham olib keldi. 
Umuman olganda, Temurning o‘z davri talablari va imkoniyatlari doirasida 
islom diniga ko‘rsatgan rag‘batlarini islom ma‘rifatparvarligi deb atash mumkin. 
Xususan, islom ma‘rifatparvarligiga bo‘lgan e‘tiborni Temurning muhim 
sifatlaridan hisoblamoq kerak. O‘tmishda biron bir hukmdor jahondagi yirik 
dinlarning birontasiga ham Amir Temurchalik e‘tibor bermagan bo‘lsa kerak. Bu 
faoliyat insonda va jamiyat miqyosida ma‘naviy qadriyatlarning salmog‘i va 
ahamiyatini oshirmasligi mumkin emas edi. Yuqorida aytib o‘tilgan fikrlar Amir 
Temurning ma‘naviyat va ma‘rifatni jamiyatni harakatga keltiruvchi, uning 
taraqqiyotini ta‘minlovchi kuch ekanligini amalda isbot etganligini ko‘rsatadi. 
Uning ana shu yo‘nalishdagi siyosiy faoliyati, dinga e‘tibori va ilmga 
rahnamoligi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy sohalarda katta o‘zgarishlarga 
olib keldi va Temur shuhratini butun dunyoga yoydi.