Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

АТМОСФЕРАДАГИ ҲОДИСАЛАР ВАЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ
Очилов Шокир Бахтиѐрович-магистр Hamroyeva Sevara 
Навоий давлат педагогика институти. 
 
Бизни ўраб турган атмосфера океани биз инсонлар ҳаѐтида муҳим 
ўрин эгаллаши сир эмас. Атмосферанинг ифлосланиши эса ҳам инсонга, 
ҳам ҳайвонот дунѐсига, ҳам ўсимлик дунѐсига ўз салбий таъсирларини 
кўрсатмай қўймайди. Агар ҳаво таркибига назар ташлайдиган бўлсак,
инсон ҳаѐти учун зарур бўлган кислород гази билан бир қаторда турли 
зарарли моддалар ҳам мавжудлигини кўришимиз мумкин. Ҳаво 
таркибидаги зарарли моддалар сифатида чанг-тўзонлар, тутунлар, 
микроблар, ўсимликларнинг чанглари, углерод оксиди, водород сульфид, 
углеводородлар, органик моддалар, сульфидлар, нитратлар, қўрғошин, 
темир, фтор бирикмалари, радиоактив моддаларни мисол сифатида 
келтириш мумкин. Бундай кимѐвий маҳсулотларнинг кўпчилиги 
атмосферада ўзгаришсиз қолмайди, балки улар қуѐш нурлари таъсирида 
атмосферадаги озон қатламида емирилиши ҳосил қилиши мумкин. Ҳавога 
қўшилган аралашмалар атмосферанинг хусусиятларини ва унинг табиий 
муҳитга, шу жумладан биосферага ўз таъсирини кўрсатади. 
Турли ѐкилғи ва ѐнилғиларнинг ѐниши, саноат ишлаб чиқариши, 
транспорт ва бошқалар атмосферани ифлослайдиган асосий манбалар 
саналиб, улардан чиқадиган махсулотларнинг ҳавога қушилиши фан тилида 
техноген 
ифлосланиш 
дейилади. 
Атмосферанинг 
техноген 
ифлослинишининг катта қисмини ѐнилғиларнинг ѐнишидан ҳосил 
бўладиган газсимон маҳсуллар бўлиб, уларнииг миқдори йилдан-йилга 
кўпаймоқда. Газсимон маҳсулларнинг асосий тури — карбонат ангидрид 
гази (СО
2
) бўлиб, турли ѐнилғиларнинг ѐниши туфайли, атмосферага ҳар 
хил кўринишдаги газларнинг қўшилиши натижасида атмосфера 
таркибидаги зарарли газларнинг миқдори йиллар ўтиши билан ортиб 
бораѐтганлиги ташвиш билан такидлаш лозим бўлади. Бунинг исботи 
сифатида статистик таҳлилларга назар ташлаш мумкин. Масалан: Сўнгги 
100 йил давомида бутун дунѐда ѐқилган 90 млрд. тонна кўмирдан ер 
шарининг ҳаво қобиғига аэрозоллар кўринишида 3 млрд. тонна кул, 1,35 
млрд. тонна кремний, 1,5 млн. тонна маргимуш, 1 млн. тоннадан кўпроқ 
никель, 0,9 млн. тонна кобальт, 0,6 млн. тонна рух, 0,6 млн. тонна сурьма 
атмосферага турли хил ис газига айланиб чиқарилган. 
Кўмир маҳсулоти ишлатадиган корхоналар орасида ҳавони 
ифлосланиши жихатдан иссиқлик электр станциялари биринчи ўринда 
туради. Масалан: қуввати ўртача бўлган битта Иссиқлик электр маркази 
бир суткада 2000 тонна кўмир ѐқиши натижасида ҳавога 400 тонна кул ва 
120 тонна олтингугурт гази чиқаради. Цемент заводлари ҳамда сунъий ўғит 
ишлаб чиқарувчи корхоналар ҳам атмосферани кучли ифлослантирувчи 

---

81 
манбалар саналишади. Атроф-муҳит ва атмосферани ифлослантиришнинг 
катта қисми ѐқилғи-энергетика мажмуасига тўғри келиши. Улар томонидан 
атмосферага чиқарилган олтингугурт, азот, углерод оксидлари узоқ 
жойларгача тарқалади, сув билан ўзаро таъсирлашиб қуруқликка 
"кислотали ѐмғир" кўринишида тушувчи ва ўсимликларга, тупроққа ва 
сувга салбий таъсир этувчи кислоталар эритмасига айланади қайта 
тикланувчи энергия манбалари қўлланилиши, ресурси, экологик тозалиги, 
осонлиги нуқтаи-назаридан жудаям истиқболлидир. Иқтидорли ѐшлар 
илмий раҳбарлар раҳнамолигида илмий изланишларда иштирок этиб, 
заҳарли газ чиқиндиларини камайтириш технологияларини яратиш бўйича 
илмий изланишда иштирок этишлари, биз ѐшлар шаҳримизни 
кўкаламзорлаштирилиши, манзарали дарахтлар сонини кўпайтиришда фаол 
иштирок этишимиз тақозо этилади. Дарахтларнинг барглари атмосферадаги 
турли чанг ва заҳарли моддаларни ўзига ютиши билан биргаликда турли 
шовқинларнинг ҳам ўзига ютади ва бу шаҳар халқини турли зарарли 
таъсирлардан қисман бўлсада ҳимоялашга хизмат қилади. 
Фойдаланилган адабиѐтлар. 
1.
Камолхўжаев Ш.М., Табиатшунослик асослари. Тошкент: 
―Молия‖, 2002.