Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

ИЖТИМОИЙ МУАММОЛАРНИ СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚ ЭТИШДА 
УСТИВОРЛИК ТАМОЙИЛИНИНГ ЎРНИ 
Яхшибоев Шерзод Рустамкулович – ассистент.,
Хайдарова Хилола Хислатовна – ассистент (СамДАҚИ). 
 
Мувозанатни йўқотиш ақлни йўқотиш билан тенг. Шу сабабли 
ижтимоий муаммоларнинг асосий сабаби мувозанатнинг йўқолишидир. 
Мувозанат ҳолати турли фанларда турлича ўрганилади. Социология фанида 
устиворлик тамойили қанчалик аҳамиятга эга? Буни аниқлаш учун
материаллар 
қаршилиги 
фанида 
мухандислик 
иншоотларини 
лойиҳалашдаги устуворлик деб аталувчи муаммога назар солсак. Бу ҳолат
қуйидаги расмда ўз аксини топади.
Абсолют қаттиқ жисмларнинг мувозанат ҳолати уч хил, яъни 
мувозанат ҳолати устивор, мувозанат ҳолати бефарқ ва мувозанат ҳолати 
ноустивор бўлиши қаттиқ жисмлар механикасидан маълум
3
. Биз бу 
устиворлик тамойилидан жамиятдаги маълум бир вазиятларни ўрганишда 
фойдаланиб келинаѐтганлигини кузатдик. Хусусан, биринчи мувозанат 
ҳолати устивор тамойилини қарайлик: механикада бу тамойил шар асосида 
тушунтириб бериладиган бўлса, уни озгина қўзғатса яна ўз ҳолатига тез 
қайтиши билан изоҳланади. Жамиятда бу ҳолат қандай изоҳланилади? 
Биламизки жамиятимизда ахборот тезкор айланиш хусуситига эга. Бироқ 
ҳамма аҳборотлар ҳам тўғри, ҳақиқатга яқин ѐки эзгулик учун йўлланмаган. 
Ҳар хил ахборотларни эшитиб эсанкираб қолиш ҳолати содир бўлиши 
мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ҳам тўғри ахборотни нотўғри ахборотдан, эзгу 
ахборотни ғаразгўйли ниятда жўнатилган ахборотдан ажратиб олиш ва 
ягона тўғри хулосага келиш устуворликнинг бир кўринишидир. ―Мустақил 
фикрга эга бўлмаган одам ҳар қандай оломонга эргашиб кетаверади‖
4
. 
Устивор ҳолатига тушиб олиши учун ѐшларимизда мустақил фикрни 
шакллантиришимиз керак. Яна бир ―одам савдоси‖ муаммосини олиб 
қарайлик. Биргина ушбу жумланинг жаранглаши нақадар совуқ. Лекин 
баъзи бир одамлар унга тушиб қолганларидан сўнггина уни ғаразли ҳаракат 
эканлигини билишмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳамма ҳам шу 
каби муаммога алданиб қолгани йўқ. Демакки фаҳр билан айтиш мумкинки 
ҳалқимизнинг устиворлик тамойили жуда мустаҳкам. 
Иккинчи мувозанат ҳолати бефарқ ҳолатини олиб қарайдиган бўлсак, 
меҳаникада бу ҳолатда шарни текисликни қайси жойига қўйсак ҳам шар шу 
жойида қолиши билан изоҳланади. Жамият ривожида бефарқлик ҳолати 
жуда катта зарарли оқибатларга олиб келиши тарихда ҳам бугунги кунга 
келиб ҳам ўз исботини топган. Бу ҳолатда ѐшлар бир қобиғда қолиб 
кетишлари, шунинг билан бирга улар ҳар доим туртки асосида ҳаракат 
3
Мелиқулов Н.М. Материаллар қаршилиги фанидан маърузалар матни. Самарқанд, 2012. 226- 
бет. 
4
Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида. Т.6. Т., ―Ўзбекистон‖, 1998, 265- бет. 

---

204 
қилишлари мумкин. Биз эса бундан қочиб, ѐшларни ўзлари ҳаракат 
қилишларига, орзу умидларини рўѐбга чиқаришларига, қизиқишлари томон 
интилишларига имкон яратишимиз керакмасми? Қўпол қилиб айтганда 
ғаламис инсонлар ѐшларни чиқиб бўлмас йўлга йетаклаб кетишларини 
олдини олишимиз лозим. Биз уларни қанча олдинга, қизғин ҳаѐт сари 
етакласак, 
улар 
бундай 
ҳаѐтни 
кимларнингдир 
ѐт 
ғоларига 
алмаштирмайдилар. Шунда ―ватанфуруш‖, ―ҳиѐнаткор‖ каби қўпол сўзлар 
миллатимиздан нари бўлган бўлур эди. Бефарқлик ҳам аслида ҳиѐнатнинг 
бир кўриниши. Ана шундай бефарқликдан биз ѐшларни олиб қочишимиз 
лозим, чунки улар ниҳол каби нозик бўлиб уларни қаерга ѐнбошласак улар 
ўша тамон ҳарак қилишади. ―Ёшлик - ѐғ еб, ялонғоч ѐтадиган давр‖ экан бу 
дарни тизгинлаб олишга, бутун куч-қувватини безавол ва одамийликка 
етаклайдиган ишларга сарф қилишга, ҳалол ва пок йўлини танлашга ѐрдам 
бермоғимиз даркор
5
. Мамалакатимизда узуксиз таълимнинг жорий этилиши 
ѐшларни қўллаб қувватлаш учун амалга оширилган хайрли ишдир. Зеро, 
Юртбошимиз таъкидлаганларидек, ―Ёшларни моддий жиҳатдан қўллаб 
қувватлаш, уларни билим ва касб ҳунар эгаллаши учун тегишли шароит 
яратиб бериш, зарарли, ѐт таъсирлардан муҳофаза қилиш, бузғунчи 
ғоялардан асраш, онгу шуурини илму марифат нури билан мунаввар этиш‖
6
каби бир қанча масалаларга эътибор қаратиш лозим. 
Ниҳоят учинчи ҳолда шарни озгина қўзғатсак у пастга думалаб кетади. 
Бу ҳолат мувозанат ҳолатининг ноустиворлиги деб аталади. Бунга 
социологи фанидаги гиѐҳвандликка рўжў қўйиш, диний экстримизмга 
қўшилиб қолиш, порахўрлик, оғир жинотларни содир этиш каби бир қанча 
муаммоларни мисол келтиришимиз мумкин. Жамиятимизда учинчи 
ҳолатни, яъни ноустуворликни ѐд оқимларнинг кириб келиши ва уларнинг 
таъсири асосида тушунтириб берамиз. Жамиятимизни кўролмайдиган 
инсонлар халқимизни қурол билан бошқара олмасликлари тайин. Шу 
сабабли ѐд ғоларни илгари суриб, ѐш ўсувчи ѐшларимизни ғояларини 
ўзгартириб тинчлигимизга раҳна солишга интилишади. Ноустивор ҳолатда 
турган ѐшларимиз, ватандошларимиз эса улар учун яхши қурол вазифасини 
ўтайди. Агарда ѐшларимиз ноустиворлик ҳолатига тушиб қолишса унда 
нафақат ўзларининг ҳаѐтини, балким ватандошларининг, ўзларига яқин 
барча инсонларнинг ҳаѐтини ҳам барбод қилишлари аниқ. Хаттоки оддий 
бир кашандалик фақат чекаѐтган одамга эмас, унинг атрофидаги 
чекмайдиган инсонларга ҳам катта зарар етказишини фан тасдиқлаган. 
Ноустиворлик ҳолатининг зарарли оқибатларини кўриб чиқар эканмиз, уни 
олдини олиш учун барча тизимнинг бирга ҳамкорликда ҳаракат қилиши 
лозимлигини таъкидлаймиз. Тўғри бу ҳамкорликда кўпгина ишлар олиб 
борилмоқда. Бироқ бунда биз ҳам ―ибрат‖ли бўлмоғимиз даркор.
Инсон яшар экан муаммо мавжуд бўлади, чунки инсонда янгидан янги 
эҳтиѐжнинг туғилиши давомийдир. Эҳтиѐжларнинг ўзгариши фанларнинг 
янада юқори даражада ривожланишига, янги концепцияларнинг 
5
Умуров Х. Талабанинг ҳикмат китоби. Самарқанд,―Зарафшон‖, 2008. 
6
Каримов И.А.Озод ва обод ватан, эркин ва аровон ҳаѐт - пировард мақсадимиз. Т.8.Т., 
―Ўзбекистон‖, 2000, 435- бет. 

---

205 
яратилишига сабаб бўлади. Шундай экан устивор ҳолатдагина ютуққа 
эришишимиз мумкин. Ноустиворлик ҳолатида эса инсон пасга думалаб 
кетаѐтган шар каби ҳаѐтда изсиз кун кечиради. Инсонларнинг ўзи яшаши 
учун қураѐтган уйи қанчалик муҳим бўлса, жамият учун фуқароларнинг 
устивор ҳатти-ҳаракати шунчалик аҳамиятга эга. Айтайлик, уйни 
қураѐтганда деразасини ѐруғлик томон қаратилиши таъминланилади. Чунки 
деразадан тушиб турган қуѐш нурлари қишин-ѐзин хонанинг иссиқлигини 
таъминлаши лозим-да. Инсонларнинг бажараѐтган ҳатти ҳаракати ҳам 
жамиятга шундай ѐқимли иссиқликни яратиб бериши керак. Зеро, жамият 
инсонларни эмас, инсонлар бирлашиб жамиятни ҳосил қилади. 
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, устиворлик жамиятдаги 
муаммоларни олдини олувчи кучдир. Зеро биз, муаммонинг ечимини 
топишимиз эмас, йуқоридаги каби муаммоларни келиб чиқмаслигини 
таъминлашимиз лозим. Юртбошимиз айтганларидек, мамлакатимиз 
―аҳолиси интелектуал нуқтаи назардан баркамол, ѐшлари билимли, ор-
номусли, ватанпарвар бўлиб униб-ўсадиган давлат‖
7
. Бу юртга ўз мақсадида 
устивор турадиган, эркин ва озод Ватаннинг истиқболи ва гўзаллиги ҳақида 
қайғурувчи ѐшлар ярашади. Бунда эса ҳозирги катталаримизнинг ишлари 
ибрат бўлмоғи лозим.