Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

6) Holl effekti bilan bir vaqtda sodir bo’ladigan(hamroh) effektlar

Holl effektini O’lchashda nazorat qilib bo’lmaydigan muntazam (sistematik) va tasodifiy hatoliclar manbai bo’lgan, O’lchov natijalarini

hatolikka olib keluvchi bir qancha effektlar (hodisalar) paydo bo’ladi. Bularga quyidagilarni kO’rsatish mumkin:

Ettengauzen effekti. Namunadan magnit maydon yo’nalishiga tik bo’lgan yo’nalishda tok O’tganda ularga tik bo’lgan yo’nalishda temperatura gradientining paydo bo’lishiga Ettengauzen effekti deb iuritiladi. Agar tok X O’qi, magnit maydoni z O’qi bo’yicha yO’nalgan bo’lsa, u O’qi bo’yicha paydo bo’lgan temperatura gradienti magnit maydon induktciyasi V ga, tok zichligi jX ga proportcional:

(3.14)

Bu erda: K — Ettengauzen koeffitcienti.

Magnit maydoni tezligi O’rtacha tezlikdan katta "issiq" zaryad tashuvchilarga (elektron yoki kavak) kattaroq kuch bilan ta`sir etadi, tezligi O’rtacha tezlikdan kichik bo’lgan "sovuq" zaryad tashuvchilarga esa ta`sir kuchi kichikroq bo’ladi. Ma``lumki, Holl elektr maydonining elektronga (kavakka) ta`sir kuchi O’rtacha tezlikka ega bo’lgan elektronga (kavakka) magnit maydonining ta`sir kuchini, ya’ni Lorentc kuchini kompensatciyalay oladi va natijada ular og’masdan X O’qi bo’yicha harakatlanadi. Shuning uchun magnit maydon ta`sirida zaryad tashuvchilarning tezlik bO’iicha ajralishi iuzaga keladi. "Issiq" zaryad tashuvchilar (3.1-rasm) iuqori tomonga, "sovuq" zaryad tashuvchilar pastki tomonga og’adi. Zaryad tashuvchilar bilan kristall panjara orasida energiya almashinuvi tufayli, "issiq" zaryad tashuvchilar to’plangan tomon kristall panjaraning muvozanatdagi holatiga nisbatan isiydi, "sovuq" zaryad tashuvchilar to’plangan tomoni soviydi va namunada ko’ndalang temperatura gradientining paydo bo’lishiga olib keladi. Ettengauzen effektining ishorasi ham Holl effekti kabi maydon va tok yo’nalishiga bog’liq. Ko’ndalang temperatura gradienti hosil qilgan Zeebek effekti tufayli vujudga kelgan Ettengauzen termoelektr iurituvchi kuchi, ya’ni Ettengauzen kuchlanishi har doim Holl kuchlanishiga qO’shiladi. Uni tok yoki magnit maydon yo’nalishini O’zgartirish bilan ajratib bo’lmaydi;
Nernst-Ettengauzen effekti X O’qi bo’yicha temperatura gradienti bo’lgan namunani X O’qiga tik z O’qi bo’yicha yO’nalgan magnit maydoniga joylashtirilganda bularga tik bo’lgan u O’qi bo’yicha namunada ko’ndalang potentcyallar ayirmasining paydo bo’lishiga Nernst-Ettsngauzen effekti deyiladi. Temperatura gradienti natijasida namunada issiq tomondan sovuq tomonga diffuziyalanuvchi zaryad tashuvchilarga magnit maydonida Lorentc kuchi ta`sir etib, ularni bir tomonga og’diradi. Buning oqibatida magnit maydon induktciyasi V ga va temperatura gradienti XT ga proportcional bo’lgan ko’ndalang potentcyallar ayirmasi — kuchlanish paydo bo’ladi.

(3.15)

Bu erda: Ane—Nernst-Ettengauzen koeffitcienti, b-u O’qi yo’nalishidagi namuna O’lchami. Nernst-Ettengauzen effektining ishorasi magnit maydon yo’nalishi O’zgarishi bilan O’zgaradi, u tok yo’nalishiga bog’liq emas;

Rigi-Lediuk effekti X O’qi bo’yicha temperatura gradienti bo’lgan namunani unga tik magnit maydoni B ga joylashtirilganda Lorentc kuchi ta`sirida diffuziyalanuvchi zaryad tashuvchilardan "issiq" zaryad tashuvchilar bir tomonga, "sovuq" zaryad tashuvchilar ikkinchi tomonga og’adi (buriladi) va natijada ularning kristall panjara bilan energiya almashinuvi tufayli, Ettengauzen effektiga O’Xshash ko’ndalang u — O’qi bo’yicha tyomperatura gradienti paydo bo’ladi:

(3.16)

Bu namunadagi ko’ndalang temperatura gradienti Holl zonddari orasida qO’shimcha potentcyallar ayirmasini Urz vujudga keltiradi. Bu hodisa Rigi-Lediuk effekti deb iuritiladi. Urz ning ishorasi magait maydon yo’nalishiga bog’liq bo’lib, undan oqayotgan tok yo’nalishiga bog’liq bo’lmaydi;

Ko’ndalang magnit qarshilik effekti.

Iuqorida kO’rdikki, O’rtacha tezlik bilan harakatlanayotgan zaryad tashuvchilarga Lorentc kuchi ta`sir etmaydi, chunki Holl elektr maydoni uni kompensatciyalaydi. Shuning uchun ularning magnit maydonida traektoriyasi O’zgarmaydi. Lekin zaryad tashuvchilardan tezliclari O’rtacha tezlikdan kattalari hamda kichiclari EX maydon yo’nalishiga nisbatan ikki tomonga og’adi. Ularning harakat tezligi elektr maydoni EX bo’yicha kamayadi deb qarash namuna qarshiligining oshishi deb qarash bilan bir hil. Bu ko’ndalang magnitoqarshilik effekti deb ataladi. Magnit maydonida solishtirma qarshilikning nisbiy O’zgarishi kichik ikkinchi tartibli funktciya bilan bog’gangan bo’lib,

(3.17)

bilan aniqlanadi. Shuning uchun kichik magait maydonida (μnB<<1) O’lchanayotgan solishtirma qarshilikka qO’ndalang magnitoqarshilik effektining ta`sirini e``tiborga olmasa ham bo’ladi;

Holl zondlarining noekvipotentcyal sirtlarda joylanishi. Holl E Iu K iga ta`sir etadigan yana bir omil sifatida Holl elektrodlarini noekvipotentcyal sirtga joylashganda hosil bo’ladigan kuchlanish U0 ni kO’rsatish mumkin. Bu kuchlanish 1 va 3-zonddar siljigan qismining qarshiligiga, namunadan tok O’tgandagi kuchlanishning tushuviga teng bo’ladi. U0 Holl kuchlanishiga qO’shilishi ham, ayirilishi ham mumkin. Uning ishorasi faqat tok yo’nalishiga bog’liq. Iuqorida yoritilganlardan kO’rinadiki, Holl kuchlanishini aniq O’lchash uchun kO’rilgan effektlarni inobatga olish zarur ekan.

XULOSA
Hulosa qilib aytganda o`quvchilarga Holl effektining fizik asoslari. Hol effektihaqida bilim va ko`nikmalar hosil qilish haqida innovatcion metodlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi.

Bundan tashqari Ta`lim jarayonida interfaol metodlar, pedagogik va aXborot teXnologiyalarini O’quv jarayonida qO’llashga bo’lgan qiziqish, e`tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an``anaviy Ta`limda talaba-talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga O’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy teXnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini O’zlari qidirib topishga, mustaqil O’rganib, tahlil qilishlariga, hatto hulosalarni ham O’zlari keltirib chiqarishlariga O’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaXsni rivojlanishi, shacllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yO’naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta`lim jarayonida talaba-talaba asosiy figuraga aylanadi.

Men kurs ishim mavzusini yoritishda asosan zamonaviy Ta`lim metodlarni qO’lladim va bu metodlar talabalarni mustaqil ishlash,guruhlash,tanlovlar, aqliy hujum,baXs-munozara va boshqa usullarni mavzuga mos qilib talabalarga O’rgatishimiz ular faolligini oshiradi.

Men dars tashkil qilishning kO’pincha maqbul usullaridan biri zamonaviy interfaol metodlardan foydalanib dars O’tish deb hisoblayman.Bu metodni albatta har bir guruhga a``lochi talabalardan tenglab O’tkazaman. Bu hol esa O’rtacha O’qiydigan, erkin fikrlashni bilmaydigan talabani harakatlantirishga olib keladi.Guruhga ijobiy ta`sir uyg’otishga sabab bo’ladi. O’quvchilar qanchalik darsga qiziqishsa ularning bilimlari shunchalik ortadi.

Bizning vazifamiz esa turli usullardan foydalanib O’quvchilar bilimini oshirishdan iboratdir.