Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигии Қарши давлат университети

Чизиқли нуқсонлар кристалл
панжараларнинг бошқа муҳим
номукаммаллиги бўлиб, панжаранинг бир қисми бошқа қисмига нисбатан 
пайдо бўлади; сурилиш у ёки бу текисликда қисмлар қатори пастки қисмига 
нисбатан битта кўп бўлган панжаранинг юқориги қисмида бўлади. Бунда 
панжаранинг юқориги қисмида гуё ортиқча атом текислиги пайдо 
бўлади.Сиртқи нуқсонлар айрим кристаллари орасидаги бўлиниш 
чегарасида кристаллар ҳажмининг бошқа ердагига нисбатан тўғрироқ 
жойлашади. Бундан ташқари, чегараларида дислокация ва ваканцияланади, 
шунингдек, қўшилмалар концентранцияланиб, атомларнинг жойлашиш 
тартибига кўпроқ бузилади.
Металлар аллотропияси
.
Аллотропия ёки полиморфизм деб,
металларнинг қаттиқ ҳолатда турли кристалл шаклларга эга бўлиш
хоссасига қайтилади. Битта кристалл шаклдан бошқа шаклга ўтиш
процесси аллотропик ўзгариш дейилади. Тоза метал қиздирилганда 
аллотропик температурада содир бўлади, бу эса кристалл сарфлаш
заруриятини туғдиради. Темир, қалай, титан каби кўпгина металлар
аллатропик ўзгаришларга эга . масалан, темир 911-1392
0
C 
гача
оралиқларда темир ҳажмий-марказлашган куб панжарага эга. Металлнинг
аллотропик шакллари а, б, г ва ҳоказо билан белгиланади. Металлнинг
энг паст темпратурадаги мавжуд аллотропик шакли а ҳарфи билан
белгиланади, бу ҳарф металлнинг химиявий элемент символларига индекс
сифатида қўйилади ва ҳоказо.
Металларнинг бирламчи кристалланиши
.
Металлар суюк
ҳолатдан қаттиқ ҳолатга ўтиши уларнинг бирламчи кристалланиши деб
аталади. Суюқ ҳолатдаги ҳар қандай металл ўзгармас босимда
совитила борганда маълум температурада кристаллана бошлайди. Агар
бу температурада бирдек тутиб турилса, металлнинг кристалланиши
давом этмайди ва суюқ метал билан кристалланган металл ўзаро
мувозанатда туради. Ана шу температура мувозанат температураси,
критик температура ёки кристалланишнинг назарий температураси
дейилади. Бу темпратура мувозанат нуқтаси ёки критик нуқта деб ҳам
аталади. Температура мувозанат нуқтасидан маълум даражада

---

пасайтитрилган, яъни металл ўта совитилгандагина у суюқ ҳолатдан 
кристалланишига тўғри келган температура ҳақиқий кристалланиш 
температураси (металлнинг ўта совиш температураси) деб, мувозанат 
температураси билан ҳақиқий кристалланиш температураси орасидаги 
айирма эса ўта совиш даражаси деб аталади. Мувозанат температураси т
м
билан
, 
ҳақиқий кристалланиш температурасини т
ҳ
билан, ўта совиш 
даражасини эса н билан белгиласак, ўта совиш даражаси қуйидагича 
бўлади:
н = т
м 
-
т
ҳ 
Металлар 
аллатропияси ва металларнинг иккиламчи
кристалланиши. Бир металлнинг ҳар хил шароитда (босим ўзгармас 
бўлса, ҳар хил температураларда) турлича кристалл панжаралар ҳосил
қила олиш хусусияти