Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

1.Қишлоқ хўжалиги тармоқлари структураси. 
Тармоқларни оқилона қўшиб олиб бориш тамойиллари 
Қишлоқ хўжалиги турли хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи, комплекс 
ўзаро алоқадор тармоқларни ифодалайди. Қишлоқ хўжалиги тармоқлари 
бошқа халқ хўжалик тармоқларидан қуйидаги белгилар билан фарқ 
қилади: 
а).ишлаб чиқарадиган маҳсулот турлари; 
б).ишлаб чиқариш воситаларининг турлари ва ташкилий тузилиши; 
в).ходимлар малакаси ва таркиби; 
г).меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлаш хусусиятлари. 
У икки тармоқдан ўсимликчилик ва чорвачиликдан ташкил топган. 
Уларнинг ҳар бирининг ичида тармоқ структураси мавжуд. 
Ўсимликчиликда тармоқлар экиладиган экинларнинг тури ва гуруҳига
қараб бўлинади. Масалан: ғаллачилик, пахтачилик, канопчилик ва 
бошқалар. Сабзавотчиликда очиқ ва ёпиқ усулда сабзавот етиштирилади. 
Боғлар эса данакли ва уруғлиларга бўлинади. Чорвачиликда эса моллар 
ва ҳайвонлар турларига қараб тармоқларга бўлинади: қорамолчилик, 
чўчқачилик, паррандачилик, пиллачилик ва ҳ.к. Бундан ташқари ишлаб 
чиқариладиган маҳсулотнинг характерига қараб: сут, қорамолчилиги, 
гўшт-сут, қўйчилик, жун-тери олиш бўйича ва бошқалар.
Ишлаб чиқаришдаги роли ва иқтисодий аҳамиятига қараб 
корхоналарда қишлоқ хўжалиги тармоқлари: Бош(етакчи), қўшимча ва 
ёрдамчи тармоқларга бўлинади. Бош(етакчи) тармоқ деб, қишлоқ 
хўжалиги ялпи ва товар маҳсулотида юқори салмоқни эгаллаган тармоққа 
айтилади. Асосий тармоқ корхонанинг ихтисослашишини аниқлайди. 
Қўшимча тармоқ бош тармоққа нисбатан, ялпи ва товар маҳсулот 
ишлаб чиқаришда камроқ аҳамиятга эга бўлади. Уларни қўшиб олиб 

---

244 
бориш меҳнат, ер ва моддий ресурслардан тўлиқроқ фойдаланишни 
таъминлайди. 
Қишлоқ хўжалиги корхоналарида қишлоқ хўжалиги тармоқларидан
ташқари ўсимликчилик ва чорвачиликка хизмат қилувчи тармоқлар - 
таъмирлаш хизмати, электр хўжалиги, автоторанспорт ва бошқалар
фаолият кўрсатади.
Ёрдамчи тармоқлар таркибига қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 
қайта ишлайдиган корхона ва цехлар, қурилиш устахоналари, қурилиш 
материаллари ишлаб чиқарувчи корхоналар ва бошқалар киради.
Маҳсулотдан фойдаланиш шаклига қараб қишлоқ хўжалиги тармоғи 
2 гуруҳга бўлинади: 
1.Товар, сотиш учун мўлжалланган маҳсулот(пахта, пилла ва 
бошқалар); 
2.Нотовар, 
тўлиғича 
ёки 
асосий 
қисми 
ички 
эҳтиёжга
фойдаланиладиганмаҳсулот(ем-хашак ва бошқалар).
Қишлоқ хўжалигининг тармоқлар структураси қишлоқ хўжалиги 
жами ялпи маҳсулоти таркибида алоҳида тармоқлар ялпи ва товар 
маҳсулотининг 
салмоғи 
билан 
характерланади 
ва 
қуйидагича 
ҳисобланилади: 
ЯМҚд.ч.;ТМҚд.ч. 
ТС = ------------------------- *100 
ЯМҚқ/х;ТМҚқ/х 
Бу ерда, ТС - тармоқ структураси. 
Бир қанча қишлоқ хўжалиги тармоқларини иқтисодий асослаб қўшиб 
олиб бориш ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини пасайтиради, меҳнат, 
ер, моддий ресурсларидан тўлароқ фойдаланиш имкониятини беради, 
ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат харажатлари нотекислигини 
камайтиради. Тармоқларни оқилона қўшиб олиб бориш йил давомида
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва пул воситаларини бир текис келиб 
тушиши имконини беради, хўжаликлар иқтисодиётига самарали таъсир
кўрсатади, уларнинг молиявий ҳолатини яхшилайди.
Қишлоқ хўжалигида тармоқларни оқилона қўшиб олиб боришнинг
асосий тамойиллари, мақсади ва шартлари қуйидагилар: 
1.Ресурс потенциалидан - меҳнат, ер, сув ва моддий ресурслардан 
анча самаралироқ фойдаланиш; 
2.Маҳсулот 
бирлиги ҳисобига 
минимал даражада 
меҳнат
харажатлари ва воситалар сарфлаб максимал миқдорда маҳсулот олишни 
таъминлаш; 
3.Ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини камайтириш, йил давомида 
техника ва иш кучидан тўлиқроқ фойдаланиш;
4.Йил давомида айланма воситаларнинг айланишини ва пул 
воситаларнинг бир текис келиб тушишини таъминлаш ва ҳ.к. 

---

245