Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

Yer osti kommunikatsiyalarini planga tushirish 
Aralov M.M., JumanovB.N. (QarMII). 
Hozirgi zamon sanoat va fuqaro inshootlari katta tarmoqli yer osti 
kommunikatsiyalari bilan xarakterlanadi. Yer osti kommunikatsiyalarini texnik 
ro‘yhatga olishda, ya’ni joyning kadastrini barpo etishda ularni barcha o‘zgarish va 
qo‘shimchalari bilan aniq va to‘liq tasvirlangan plani kerak bo‘ladi. 
Geodeziko‘lchashlarnuqtainazaridanbarchayerostikommunikatsiyalariniucht
urgabo‘lishmumkin. 
1. O‘zioqar quvur o‘tkazgichlar-ifloslangan suvlarni tozalash inshootlariga 
yuboradi. 
Ular 600mm va undan katta diametrli quvurlardan quriladi. Bu turdagi 
kommunikatsiyalarga drenajlarni ham kiritish mumkin. 
O‘zioqar quvur o‘tkazgichlarni yotqizishda loyihaviy nishabliklarga katta 
ahamiyat beriladi, nishablikning eng kichik qiymati 200 mm diametrli quvur uchun 
0,003-0,001 va 1250mm va katta diametrli quvurlar uchun 0,0005 ni tashkil etishi 
kerak. 
2. Bosimli quvur o‘tkazgichlar-metal quvurlardan yasalgan bo‘lib, suyuq va 
gaz mahsulotlari bosim ostida oqiziladi. 
3. Kabel tarmoqlari–elektr bilan ishlovchi transportlar va yoritish uchun 
ishlatiladigan yuqori va past kuchlanishli kabellar hamda telefon va telegraf 
aloqasi, radioeshittirish, signallashtirish uchun ishlatiladigan tarmoqlarga bo‘linadi. 
Eng sodda va shu bilan birga eng aniq va ishonchli plan olish usullaridan 
biri, zovurlarga yotqizilgan yer osti kommunikatsiyalarini ijroiy planini olish 
hisoblanadi. Planda burilish burchak uchlari, quduqlar va boshqa xarakterli 
nuqtalar geodezik asos punktlariga yoki inshoot o‘qlariga bog‘lanadi. Balandlik 
hisobini aniqlash uchun quvur o‘tkazgich nivelirlanadi. 
Planli bog‘lash asosan holati ma’lum bo‘lgan nuqtalar orasidagi masofalarni 
o‘lchash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Balandlik bo‘yicha geodezik bog‘lash esa 
nivelirlash orqali bajariladi. 
Keyingi yillarda yer osti kommunikatsiyalarini aniqlash uchun maxsus 
induktivl asboblar-quvurqidirgichlar keng qo‘llanilmoqda. Bu asboblar asosan uch 
qismdan: generator, antennali qabul qilish qurilmasi va ta’minlash manbaidan 
iborat bo‘lib, metaldan yasalgan quvur o‘tkazgichlar va kabel yo‘nalishlarini planli 
holati va chuqurligini aniqlashga mo‘ljallangan. 

---

112 
Yer osti kommunikatsiyalarini qidirishda ishlatiladigan barcha asboblar bir 
xil prinsipda tuzilgan va faqat sxemalari va texnik xarakteristikasi bilan farq 
qiladi.Ular ikkita blokdan tuzilgan bo‘ladi: uzatuvchi va qabul qiluvchi (1-rasm). 
1-rasm.
Uzatuvchi blok tarkibiga boshqaruvchi qurilmali generator G, batareya B
1
, 
yerga ulangan sim 3 va quvur yoki kabelga ulanuvchi kontakt K.lar kiradi. Qabul 
qiluvchi magnitli antenna A- ta’minlash manbai B bilankuchaytirgich U 
vaindikator I dantashkiltopgan. Quvur-kabel qidiruvchi asboblar o‘zlarining texnik 
xarakteristikasi bo‘yicha uch guruxga bo‘linadi. 
1 gurux asboblari 35-50 Vt quvvatli generatorga ega bo‘lib, qidiruv 
konturining 
kuchaytirish 
koeffitsiyenti–10000. 
Qulay 
sharoitda 
kommunikatsiyalarni eshitish uzoqligi 2km ni tashkil etadi. Bu gurux asboblarga 
VTr-I, VTr-B, TPK-1 kiradi. 
2 gurux asboblari 20 Vt gacha quvvatli generatorga ega bo‘lib, qidiruv 
konturining kuchaytirish koefitsiyenti-2000. Qulay sharoitda bu guruxdagi 
asboblar bilan eshitish uzoqligi 1km ni tashkil etadi. Bu guruxasboblarga VTR-IV, 
I-2, TKI-2 larni kiritish mumkin. 
3- gurux asboblari kabellarni aniqlashda qo‘llaniladi (IP-7,GKI). Ular katta 
bo‘lmagan quvvatga (2Vt gacha) ega va eshitish uzoqligi 0,5km gacha bo‘lishi 
mumkin. 
Yer osti kommunikatsiyalari holatini induktiv asboblarda aniqlash 
bog‘langan va bog‘lanmagan usullarda bajarilishi mumkin. 
Bog‘langan usul nisbatan aniqroq hisoblanadi. Bu usulda generator 
bevositaquvurgaulanadivauningatrofidaelektromagnitmaydoni tashkil etiladi. 
Generator ta’minlash manbaiga ulanadi va qabul qiluvchi qurilma 
yordamida, tovush eshitish yo‘li bilan yer osti kommunikatsiyalari o‘qlarini 
qidirish boshlanadi. 
Agarda generatorni quvur yoki kabel o‘tkazgichga ulash imkoniyati 
bo‘lmasa, u holda qidiruv bog‘lanmagan usulda amalga oshirilishi mumkin. Bu 
usulning mohiyati shundan iboratki, generator kamida ikkita nuqtada yerga sim 
orqali ulanadi, natijada quvur yoki kabel atrofida elektromagnit maydoni hosil 
bo‘ladi, bundan esa o‘z navbatida qidirish uchun foydalaniladi. 
Bog‘lanmagan usulda eshitilish uzoqligi bog‘langan usuldagidan2-4 marta 
kam bo‘ladi. Bu usulning aniqligi kam hisoblanadi, shuning uchun bog‘lanmagan 
usul asosan kommunikatsiyalarning dastlabki holatini aniqlashda qo‘llaniladi.