Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

Босимости коммуникациялари
суюқликни маълум бир босим остида 
ҳаракатланиши 
учун 
қурилади, 
буларга 
қуйидагилар 
киради: 
сувкоммуникациялари, иссиқлаштириш коммуникациялари, нефтқувурлари, 
газлаштириш ва бошқа коммуникациялар. 
Кабелли ётқизилмалар
электроэнергияни узатиш,электр билан ишловчи 
транспортлар ва ёритиш учун ишлатиладиган юқори ва паст кучланишли 
кабеллар ҳамда телефон алоқаси, радиоэшиттириш, сигналлаштириш учун 
ишлатиладиган тармоқлар мисол бўла олди. 
Ерости коммуникацияларини планга олиш ўзаро ва йўл-кўчалар билан 
кесишуви одатда тўғри бурчак ёки унга яқин бурчак остида амалга 
оширилади ва уларнинг жойлашиш чуқурлиги коммуникациянингтуридан, 
хилидан ва маҳаллий иқлим шароитидаги тупроқ музлаш чегарасидан келиб 
чиқади.Ўзиоқар канализациянинг қуйидаги жойларида назорат қудуқлари 
ўрнатилади: қувур материали ва диаметри ўзгарганда, канал нишаби 
ўзгарганда, канални бурилиш бурчакларида ва канализация тизимларини 
уланиш жойларида. 
Ерости коммуникацияларини ўтказиш бўйича бажариладиган инженер-
геодезик ишлар мажмуи қуйидагилардан иборат: 

Ерости коммуникациялари ва улардаги иншоотларнинг трассасини 
жойга кўчириш ва тегишли белгилар билан мустаҳкамлаш;

трасса ўқини батафсил жойга кўчириш;

траншеялар 
қазилишида, 
қувурлар 
ётқазилишида, 
қудуқлар 
ўрнатишда ва бошқаларда отметкаларни аниқлаш;

ерости 
тармоғининг 
трассасини, 
уланишларни, 
қудуқларни, 
фавқулодда чиқиш жойларини ижровий планга олиш. 
Планга олиш ишларини аньанавий нивелирлаш усулидан четлашган 
ҳолда, замонавий электрон геодезик асбоблар ёрдамида бажариш анчагина 
вақт ва иқтисодий томондан енгиллик, ҳамда энг асосийси биз кутган 

---

17 
аниқликдаги натижаларга эришилмоқда. Ерости коммуникацияларини 
планга олишда электрон тахеометрнинг ўрни ва олинган натижаларни 
қайта ишлашда фойдаланиладиган дастурлар бўйича фикр мулоҳазалар 
юритамиз.
LeicaTS 1500 электрон тахеометриёрдамидаеростикоммуникацияларини 
планга олиш ишлари олиб бориш (1-расм). Юқори аниқликдаги Leica TS 
1500 электрон тахеометри секундига 1000 та нуқтани нишонга олади, ҳар 
1000 м масофадаги аниқлиги +/-0.5 мм, ишлаш ҳарорати -20
0 
C дан +50
0
C 
гача, оғирлиги 7.5 кг. 
Замонавий тахеометр лазерли шовун ва маьлумотларни кабелсиз 
компютерга узатиш учун инфрақизил портга эга. Агар компютер асбобдан 3 
м узоқ бўлмаган радиусда жойлашган бўлса, маьлумотларни инфрақизил 
порт орқали узатиш мумкин. Иш жойидан маьлумотларни офисга узатиш 
учун қуйидаги алоқа занжирини қуриш мумкин: Тахеометр– мобил телефон, 
инфрақизил порт ва модем билан таьминланган– офис компютери. 
1-расм.
Leica TS 1500 электрон тахеометри
Замонавий тахеометр лазерли шовун ва маьлумотларни кабелсиз 
компютерга узатиш учун инфрақизил портга эга. Агар компютер асбобдан 3 
м узоқ бўлмаган радиусда жойлашган бўлса, маьлумотларни инфрақизил 
порт орқали узатиш мумкин. Иш жойидан маьлумотларни офисга узатиш 
учун қуйидаги алоқа занжирини қуриш мумкин: Тахеометр– мобил телефон, 
инфрақизил порт ва модем билан таьминланган– офис компютери. 
Юқорида зикр этилган барча такомиллаштиришлар тахеометрларни 
мукаммаллаштиради ва геодезист иш унумини ошириш билан бирга 
бозорда асбобнинг рақобатбардошлилигини ҳам оширади. 
Тахеометрик план олишда барча коммуникация тармоқлари учун 
уларнинг планли ҳолати бўйича қуйидагилар аниқланади: 

геодезик асос пунктларига ёки контурнинг турғун нуқталарига 
нисбатан қудуқ қопқоғини, оралиқ нуқталардаги ва каналдаги қувурузатма 
ёки қудуқдаги кабеллар ўқини жойлашиш ҳолати; 

қудуқ, камера ва коверларнинг ташқи ва ички контури бўйича 
ўлчамлари; 

---

18 

қудуқ 
ва 
қудуқ 
қопқоқлар 
мазказларини 
ўзаро 
силжиш-
марказлашмаслик қиймати; 

қудуқ ва камералардаги тармоқ қисмларини уларнинг деворига ёки 
қувурузатмага нисбатан жойлашиш ўлчамлари; 

қувурузатманинг диаметри ёки канал кесими; 

қувурузатмалар 
уланиш 
жойлари 
ёки 
кабеллардаги 
уланиш 
муфталарининг қудуқ қопқоқларини марказига нибатан ёки трассанинг 
бошқа характерли нуқталарига нисбатан жойлашиш ўрни. 
Ерости коммуникацияларининг баландлик холати бўйичақуйидагилар 
аниқланади: 

қудуқ қопқоқларининг халқасини отметкалари;
 

қудуқ олдидаги ер сатҳи; 

катта қудуқлардаги ёки камералардаги устки қоплама плитасининг усти 
отметкаси; 

қудуқларда ва тармоқ трассасининг оралиқ нуқталарида канал усти 
отметкаси (канализация, иссиқлик тармоғида); 

каналсиз ётқизилган тармоқларда қувурузатмани устки отметкаси; 

қудуқларда қувурларни остки ёки очиқ канализацияда нов туби 
отметкаси. 
Энг содда ва шу билан бирга энг аниқ ва ишончли план олиш 
усулларидан бири, зовурларга ётқизилган ер ости коммуникацияларини 
ижроий планини олиш ҳисобланади. Планда бурилиш бурчак учлари, 
қудуқлар ва бошқа ҳарактерли нуқталар геодезик асос пунктларига ёки 
иншоот ўқларига боғланади . Қувурўтказгичларнинг баландлик ҳисоби 
аниқланиб чиқилади. 
Leica TS 1500 электрон тахеометри ёрдамида ерости коммуникациялари 
планга олингандан сўнг маьлумотларни порт орқали компютер Auto CAD 
дастурига экспорт қилинади. Auto CAD дастури ёрдамида олинган 
маьлумотлар қайта ишланиб съёмка плани тузилади. 2-расмда Дагбит-Сиёб 
(Шохизинда кўчаси). Auto CAD дастури ёрдамида тузилган ерости 
коммуникациялари плани келтирилган. 
2- расм.
Дагбит-Сиёб (Шохизинда кўчаси). Auto CAD дастури 
ёрдамида тузилган ерости коммуникациялариплани. 

---

19 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.ШНҚ 1.02.19-09-“Қурилиш учун йирик масштаблардаги махсус 
топография планлари”. Асосий талаблар. 
2.Ер ости коммуникацияларини планга олиш фанидан амалий 
машғулотлар учун услубий қўлланма (А.Ғ.Қодиров 2010 й. 36 бет).