Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

GLOBALLASHUV DAVRIDA AXBOROT OQIMLARINI 
BOSHQARISH VA UNING YOSHLARGA ZARARLI TA’SIRLARINI 
CHEGARALASH MASALALARI 
 
Muxammadjonov Xojiakbar Zafarjon o‘g‘li, 
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi “Axborot xavfsizligini 
boshqarish” mutaxassisligi magistranti
 
Annotatsiya. Ushbu maqolada hozirgi globallashayotgan bir davrda yoshlarning 
internet tarmog‘ida ma’lumotga ega bo‘lishda turli xil ma’lumotlarni tahlil qilib, 
ulardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishadi. Shu bilan bir qatorda, 
olimlar, mutaxassislar, shifokorlar, pedagoglar va boshqalar tomonidan mazkur yangi 
texnologiyalar bolalar va yoshlar tarbiyasiga salbir ta’sirga egaligi ham 
ta’kidlanmoqda. Ma’lumki, internetdan foydalanuvchilarning ko‘pchilik qismini 
yoshlar tashkil etadi. Shu sababli ushbu maqolada asosiy mazmun yoshlarni 
internetdan to‘g‘ri foydalanish masalasiga qaratilga. 
Kalit so‘zlar: shaxsiy ma’lumotlarni yo‘qotish, Onlayn o‘yinlar, Zararli dasturlar, 
axborotlarniNg ta’siri, AKT, tahdid, Google hisobidagi imkoniyatlar, Family link. 
Shaxsiy ma’lumotlarni yo‘qotish - 
bu internet tarmog‘i 
foydalanuvchilarining (bolalar va o‘smirlar) o‘ta ishonuvchanligi va ochiqligi 
344 

---

bois sodir bo‘ladi. Ushbu holatlar ijtimoiy tarmoqlarda ro‘yxatdan o‘tish 
paytida, onlayn xaridlar qilayotganda, chat va forumlarda anketalarni to‘ldirish 
chog‘ida kuzatiladi. Shaxsiy ma’lumotlar to‘plami yovuz niyatli kishilar uchun 
juda qulay o‘lja bo‘lib, bundan ular o‘zlarining g‘arazli va noqonuniy 
maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy 
tarmoqlardagi akkauntlar (sahifalar) shaxsiy ma’lumotlar yo‘qoladigan asosiy 
joy bo‘lib hisoblanadi. Ko‘p sonli yosh foydalanuvchilar o‘z akkauntlarida erkin 
foydalanish uchun barcha ma’lumotlarni, ya’ni tug‘ilgan kuni va ismini (telefon 
raqami, maktabi, yashash manzili, qaysi joylarda bo‘lishni yaxshi ko‘rishini, 
kayfiyati va xarakterini yozishni xush ko‘radi), shu jumladan, katta hajmda 
fotosuratlarni ham joylashtiradi. 
Onlayn o‘yinlar haqiqatan ham qiziqarli, ularning yaratuvchilari bolalar 
o‘yin jarayonida ko‘proq vaqt davomida qolib ketishlari uchun barcha choralarni 
ko‘rib qo‘yishgan. Zamonaviy onlayn o‘yinlarda ma’lum bosqichlardan o‘tish 
va o‘yin qahramonlarini takomillashtirib borish uchun ko‘p vaqt talab etiladi va 
bu jihatlar, o‘z navbatida bolalarning o‘yin jarayonida uzoq vaqt qolib 
ketishlarini ta’minlaydi. O‘spirinlar o‘zlarini namoyon qilishga ehtiyoj 
sezganlari bois, bunday imkoniyatni aynan ana shunday onlayn o‘yinlardan 
axtarishadi. Bu holatlar esa bolani ruhiy qashshoqlashuviga, o‘yinga qaram 
bo‘lib qolishiga olib keladi. O‘yinlarga qaram bo‘lib qolib, ko‘p bolalar 
ovqatlanish, dars tayyorlashni unutib, uyqusizlikka ham duchor bo‘ladilar. 
Zararli dasturlar (viruslar, spamlar, josuslik dasturlari, fishinglar) orqali 
dasturiy mahsulotlarni shikastlash. Firibgarlar aksariyat hollarda yosh 
foydalanuvchilarning ishonuvchanlik va turli xil hujumlar haqida bexabarligidan 
foydalanib, ularning kompyuteriga o‘zlarining zararli dasturlarini kiritishga 
erishidilar. Shu bois, notanish havolalarga o‘tish, noma’lum saytlardan dasturlar 
va multimedia fayllarni yuklab olish, notanish «do‘stlar»dan kelgan xatlarni 
o‘qish, o‘z navbatida, kompyuterni virus bilan zararlanishi kabi salbiy 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Axborot xavfsizligi bo‘yicha mutaxassislar tomonidan tahlikali sharoitlarda 
qay tarzda o‘zini muhofaza qilish, xavf-xatarlar va tahdidlardan himoyalanish 
mumkinligini anglash uchun murakkab bo‘lmagan qoida va tavsiyalar ishlab 
chiqilgan bo‘lib, internetda ishlash paytida ularni esda tutish va e’tibor qaratish 
so‘raladi.
Hozirgi globllashuv jarayondagi axborotlashgan makonda yoshlar ongiga 
axborotlarnig ta’siri quyidagicha: 
345 

---

-
Internetdan foydalanish madaniyati hamda internet orqali tarqatilayotgan 
behayolik, ma’naviyatsizlik va xavfsizlikga tahdid; 
-
Ta’lim-tarbiya jarayonida zararli axborotlar tahdidi yoshlarning xulq 
atvori va ro‘yxatiga ta’siri; 
-
Ta’lim-tarbiya jarayonida salbiy axborotlar tahdidini bartaraf etish va 
himoyalash modellari. 
Shu bilan birgalikda tashqi axborotlarni aqliy rivojlanishga salbiy ta’sirlari 
ham bir qancha: 
-
Internet texnologiyalarining aqliy rivojlanish va bilim qobiliyatining 
о‘zgarishiga ta’siri; 
-
Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish statistikasi; 
-
Salbiy oqibatli tashqi axborotlarni potensial ta’sirlari; 
-
O‘qish qobiliyatining pasayishi; 
-
Analitik fikrlashning yuqolishi; 
-
Xotiraga salbiy ta’sir ko‘rsatish; 
-
Axborotni tahlil qilishning sekinlashishi; 
-
Diqqatni jamlay olmaslik. 
Axborotni muntazam qabul qilish jarayonida inson miya faoliyatida ham 
salbiy ta’sirlar ko‘rsatish xavfi yuqori, xususan, bu yoshlarda judayam ko‘p 
kuzatiladi. Ularni quyida keltirib o‘tamiz: 
-
Diqqatni jamlay olmaslik kasalliklari; 
-
Texno stress; 
-
Qaror qabul qilish qobiliyatining pasayishi; 
-
Nazoratni yo‘qotish hissi; 
-
Ma'lumotni tanlashda xato va kamchiliklar; 
-
Ishdan qoniqish darajasi pasaygan. 
Bugungi globallashuv jarayonida salbiy axborotlardan yoshlarni himoya 
qilish tizimi ishlab chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Ota-ona nazorati bu 
masalada alohida ahamiyat kasb etadi. Salbiy axborotga qarshi immunitetga ega 
bo‘lmagan internet foydalanuvchilarnig asosini yoshlar tashkil qiladi. Bu esa o‘z 
– o‘zidan kelib chiqadiki, ota-onalar o‘z farzandlarini axborotlarni qabul qilish 
manbalarini nazorat qilib turishi lozim. Salbiy oqibatli tashqi axborotlardan 
346 

---

himoyalash tizimlari, modellari alohida ahamiyat kasb etishiga shubha yo‘q. 
Salbiy oqibatli axborotlardan yoshlar ongini himoyalash model va tahlili asosida 
bir qancha ish jarayonlar nazarda tutilgan. 
Yuqorida keltirilgan model asosida salbiy axborotlar oqimni bir qancha 
bartaraf qilish nazarda tutilganligini hisobga olsak, to‘rt asosiy bo‘limga 
ajratilingan, ya’ni model bo‘yicha bog‘liq holda bajariladigan ish jarayonlari. 
Xavf va zararni kamaytirish maqsadida axborot-profilaktik kompaniyalarini 
ochish, internetdan foydalanish to‘g‘risida ma’lumotni oshirish ishlari nazarda 
tutilgan. Yordam xizmatlarini ko‘rsatish ham alohida ahamiyat kasb etishini 
inobatga olib bir qancha tashkil qilinishi mumkin ishlar ko‘zda tutilishi 
keltirilgan, ya’ni servis va ijtimoiy xizmatlarni kuchaytirish nazarda tutilib 
o‘tilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Milliy darajadiga, ya’ni hukumat dorasida 
harakatlar amalga oshirishi lozim bo‘lgan ishlarni ham alohida nazarda tutish 
lozim, ya’ni zararli internetdan foydalanish muammosini hal qilish uchun 
hukumat bo‘linmalari tuzish nazarda tutilishi lozim. Salbiy axborotlardan 
yoshlarni himoyalash bo‘yicha tadqiqotlar olib borish ham ushbu masalaga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, internetdan 
foydalanish va samarali choralari ta’sirlari bo‘yicha ko‘proq tadqiqotlar olib 
borilishi nazarda tutib o‘tilmoqda. 
Farzandlarimiz Google hisobidagi imkoniyatlar biznikidan farq qilmaydi va 
u shaxsiy hisobi orqali Google mahsulotlari va xizmatlari, jumladan, bolalar 
uchun m
о
‘ljallanmagan xizmatlarga kira oladi. Family link ilovasidan 
foydalanish orqali ota-onalar farzandlarini internet va ijtimoiy tarmoqlardan 
foydalanish jarayonini bevosita boshqara oladilar va farzandlarini qayerda 
ekanliklarini kuzata oladilar. Family link imkoniyatlari anchagina foydali 
hisoblanadi. Uning imkoniyatlari bir qancha hisoblanadi, jumladan, farzandlar 
uchun raqamli gadjetlardan foydalanish tartib-qoidlarini belgilaydi, qurilmadan 
foydalanish vaqtini belgilaydi, ilovalardan foydalanishga ruhsat berish yoki 
ularni bloklash ishlarni amalga oshira oladi, farzandning qurilma joylashuvini 
bir zumda aniqlaydi.
Bugungi kunda yoshlar asosiy vaqtlarini internet va ijtimoiy tarmoqlarda 
o‘tkazishmoqda, bu esa yoshlarimizga moddiy va ma’naviy zarar yetkazmoqda. 
Salbiy oqibatli tashqi axborotlarni yoshlar ongiga ta’siridan himoyalashda ishlab 
chiqilgan modellar va dasturlar yoshlarni to‘laligicha himoya qila olmaydi, 
chunki internet va ijtimoiy tarmoqlarda yoshlar ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 
online o‘yinlar, online qimor o‘yinlari, pornografik saytlar va reklamalar juda 
ko‘p uchraydi. 
347 

---