Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
ОВОЗЛАР ВОСИТАСИДА КЎПАЙИШ
 
ХУСУСИЯТЛАРИ
 
Зокиров Козимжон
, 
Андижон давлат университети доценти,
биология фанлари номзоди,
Собиров Озодбек Тожиматович
, 
 
Андижон давлат университети катта ўқитувчиси, 
 
биология фанлари бўйича фалсафа доктори, 
Зокиров Одилжон Казимжанович, Исақов Илёсбек Бозорбой 
ўғли,
 
Андижон давлат университети ўқитувчилари,
 
Аннотация. Мақолада ҳашаротлар овозлари, овозларнинг бу ҳайвонларнинг 
кўпайишидаги аҳамияти тўғрисида материаллар берилади.
Калит сўзлар: ҳашарот овозлари, қанот тебранишлари, ариларнинг овозлари, 
эркак ҳашаротларнинг овозлари, чигирткаларнинг овозлари, дрозофилл пашшалар 
овозлари. 
Ҳашаротлар
қуруқликка чиққан тирик организмлар ичида биринчи бор 
овозга эга бўлган ҳайвонлар ҳисобланади. Буларнинг овозлари миллион 
йиллар мобайнида ўзларига турли ҳаётий масалаларни ҳал қилишда 
самарали воситалардан бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Ҳашаротлар 
овозларга эга бўлиб ундан турли яшаш муаммоларини ҳал қилиб 
келаётганларидан сўнг 150 миллион йил кейин энди қуруқликда яшовчи 
249 

---

бошқа ҳайвонларда ҳам аста
- 
секинлик билан овозлардан фойдаланишга 
ўтишган.
 
Ҳашаротлар
ҳаётида овозларнинг ўрни, аҳамияти тўғрисида турли 
мамалакатларнинг олимлари 
[
1,2,3,4,5,6] томонидан олиб борилган 
тадқиқотлар муҳим аҳамият касб этади. Улар турли ҳашаротлар 
овозларининг табиатда тарқалишда, ўсиш ва ривожланиши ва 
кўпайишидаги аҳамиятини атрофлича тадқиқ
этишган. Жумладан, улар 
ҳашаротларнинг овоз чиқаришида уларнинг қанот тебранишлари катта рол 
ўйнаши, овоз чиқариш муддатлари, овозлар кўпинча уларнинг қанот 
тебранишлари туфайли содир бўлишини аниқлашган. Жумладан, 
чивинларнинг овози қанотларининг 1 секундда 300
-
600 марта тебраниши 
туфайли содир бўлади. Асалариларда эса 200
-
259, пашшада 190 марта 
қанот қоқилиши туфайли овозлар янграйди. Ҳашаротларнинг овозлари ҳам 
турлича маъноларга эга бўлади. Шу туфайли улар тинчлик пайтида бир 
хил, хавф туғилганида бошқача товуш чиқаради. Ҳашаротлар овозлари 
орқали бошқа турдошларига яшаш жойлари банд эканлиги, овоз 
чиқараётган жойлар унинг қарамоғида эканлиги, бу жойларга бошқа 
ҳашаротларнинг келишлари мақсадга мувофиқ эмаслиги, баъзи олларда 
дўқ пўпаса қилиш кабилар ҳақида
ахборот беришади. Ундан ташқари 
ҳашаротлар овозлари орқали кўпайиш пайти келганда ўз жуфтларини 
топишда ҳам фойдаланилади. Айниқса, эркаклар чиқараётган овозлари 
воситасида ўзи ҳақида ҳам атрофдаги бошқа ҳашаротларга маълумот бериб 
туради. Ҳашаротлар кўпаядиган фаслларда уларнинг овозлари янада 
баландроқ таралади. Айниқса, темирчаклар, чигирткалар ва цикадаларнинг 
овозларини кишилар анча узоқлардан ҳам эшитиши мумкин. Овоз 
чиқариш юқорида қайд этилганидек урчиш пайтида авж олади. Хусусан, 
бу пайтларда темирчакларнинг эркакларининг “куйлаши” анча узоқларга 
тарқалади. Маълумки, ҳашаротларнинг гавдаларининг анча кичиклаги 
туфайли улар яшаётган ёки дам олаётган жойларида бошқа турдош эркак 
ва урғочилари (ўтлоқларда, бута ва дарахтларда) бир
-
бирларини 
кўрмаслиги тайин. Бундай вазиятда бу ҳайвонларнинг эркак ва урғочилари 
бир
-
бирларини топишларининг энг қулай усули овоз чиқариб уни атрофга 
таратиш саналади. Шу сабабли кўпайиш даврида эркак ҳашаротлар зўр 
бериб ўзлари турган жойлари тўғрисида маълумотлар беради
. 
Эркакларнинг чиқараётган овозлари ичида қай бириники кучли таралса, 
шу эркак урғочиси билан қўшилиш имкониятига кўпроқ эга бўлади. 
Эркаклардан чиқаётган овозлар ичида энг кучли янгроқ овозлиси ўзига 
урғочисини жалб қилиш билан бир қаторда бошқа эркак темирчакларни 
250 

---

ҳам
қўрқитиб, уларни урғочи билан қўшилишларига имкон бермайди. Овоз 
таралаётган жойга урғочилари келиб эркак билан қўшилади. Шундан сўнг 
эркак темирчак овоз чиқаришдан тўхтайди. Бу мазкур эркакни энди 
урғочилар билан алоқа қилмаслигини билдиради. Чунки эркак темирчак 
урғочиси билан қўшилганида жуда катта куч, энергия сарфлайди. 
Текширишларда эркак урғочиси билан қўшилган пайтида тана 
оғирлигининг 40% гача йўқотиши (урғочига халта тўла уруғларни 
ўтказаётганида) аниқланган. Бироқ кунларнинг ўтиши билан эркак аввалги 
ҳолга қайтиб урғочиларига яна “ишқий” мазмундаги овозлар чиқара 
бошлайди. Бу пайтда бошқа эркаклар бошқа урғочилар билан қўшилишда 
давом этиб, оқибатда темирчаклар авлоди табиатда тур сифатида сақланиб 
қолади.
 
Чигирткаларнинг кўпайиш жараёнида ҳам улар чиқарадиган овозлар 
катта аҳамият касб этади. Буларнинг кўпайишида ҳам эркак ва урғочилар 
овоздан фойдаланишади. Чунки бу ҳашаротлар турли жойларда турган 
бўлиши мумкин. Ундан ташқари улар бир
-
бирларини яқиндан 
танимаслиги, бошқа турга мансуб бўлиши мумкин. Шу сабабли 
ҳашаротларнинг ҳар бир турига мос овозлари бўлади. Эркакнинг чиқарган 
овозига урғочи ҳам анча паст овоз билан жавоб беради. Эркак ва урғочилар 
бир
-
бирларига яқинлашганларида айни турга мос қисқа характерли овоз 
чиқарилади. Бу овоз ҳар иккала ҳашаротга мос бўлса, энди қўшилиш 
жараёни ўтади. Аммо қўшилиш олдидаги эркак ва урғочиларнинг қисқа, 
фақат айни турга мансуб овози чиқмаса, чигирткалар бир
-
бирлари билан 
қўшилмайди. Бу эса чигирткаларни тур сифатида сақланишига имкон 
беради. Демак, ҳашаротлар овозлар ёрдамида фақатгина ўз ҳудудларини 
муҳофаза қилиш, кўпайишдагина эмас, балки ўз турига мансуб бўлган 
урғочиларини жалб қилиш, бошқа турга кирувчи урғочи ёки эркакларни 
фарқлаш, улар билан қўшилмай ўз турларини соф ҳолда сақлаш каби 
ҳаётий жараёнларда ҳам фойдаланишади. 
Табиатда дрозофилл пашшаларининг 2000 тури мавжуд. Бироқ бу 
пашшалар ташқи томонда бир
-
бирларига жуда ўхшаш, уларнинг турини 
ажратиш қийн. Шундай бўлса
-
да бу жониворлар ўз турига мансуб 
вакилларини баъзи хатти
-
ҳаракатлари ва овозларига қараб ажратиб 
олишади. Кўпайиш пайтида эркак ва урғочи дрозофиллалар бир
-
бирларига 
яқинлашади. Эркак урғочи олдида қанотларини ёзиб қалтирата бошлайди. 
Қанотнинг силкинишидан чиққан овоз, қанотнинг силкинишидаги 
ҳолатига қараб урғочи бу эркак дрозофилл ўз турига мансуб ёки йўқлигини 
аниқлайди. Хуштор дрозофилл урғочи олдида қанотларни тўла очиши, 
251 

---

ярим очиши, бошқа турга мансублари эса фақат битта қанотини силкитиб 
овоз чиқариши мумкин. Ундан ташқари, эркак пашша олдинги оёғи билан 
урғочининг қорин қисминин силайди. Бу ҳаракатга урғочи қаршилик 
қилмаса, энди эркак урғочи атрофида айланиб юриб ўзининг “ишқий” 
ашуласини қанотларининг ҳаракатлари орқали билдиради. Эркакнинг 
қанотлари ҳаракатидан чиқаётган овоз урғочини ўзига жалб қилса, 
қўшилиш содир бўлади. 
Чивинларда ҳам репродуктив феъл
-
атворлар уларнинг кўпайиши, 
табиатда тур сифатида сақланишига хизмат қилади. Одатда, табиатда 
чивинларнинг кўпайиш даврида уларни тўп
-
тўп бўлиб учиб юришлари 
кузатилади. Бу учиб юриш пайтида эркаклари ўзларидан доимо овоз 
чиқариб урғочисини чорлар экан. Чунки эркак чивинларга табиат жуда оз 
умр ажратганлиги туфайли бу қисқа давр ичида улар ўзларидан насл 
қолдириб қолишга зўр бериб уринишади. 
Маълумки, ҳайвонлар ташқи муҳитда яшар экан, улар турли туман 
товушлар оғушида бўлишади. Агар улар келаётган ҳар бир товушнинг 
маъносини билиб, унга яраша хатти
-
ҳаракатлар содир этганларида улар 
умуман овқатланишга, кўпайишга ва бошқа жуда кўп ҳаётий зарур 
нарсаларни қилишларига улгирмас. Оқибатда тез нобуд бўлиб кетишлари 
тайин бўлар эди. Табиат жониворларга ўзларига зарур бўлган товушларни 
эшитишларига мосланган эшитиш органлари ато қилган. Бу органлар 
орқали улар келаётган товушларни фарқлаш, уларга мос хатти
-
ҳаракатлар 
орқали жавоб бериш, ўз жуфтларини топиб, насл қолдиришларига имкон 
берадиган ижобий мосланишлардан саналади.