Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

 
geography covered.

Key words: 
Geographical shell, geomorphology, components, landscape, 
regional geography, palepeography,
Tabiiy geografiya - Yerning geografik qobigʻi tabiiy tarkibi va uning 
strukturaviy kismlari: barcha darajadagi tabiiy hududiy majmualarini (shuningdek, 
suv havzalarini ham) oʻrganuvchi fan; tabiatshunoslik fanlarining muhim 
tarmoklaridan biri. Tabiiy geografik majmualarnkng makon va zamonda obʼyektiv 
mavjudligini eʼtirof etish Tabiiy geografiyani eng muhim metodologik 
tamoyillaridan biri. 
Geografik qobiqning murakkab tuzilishi va xususiyatlari uni har tomonlama 
tadHiq qilishni, yaʼni bir butun hamda alohida komponentlar boʻyicha ham va 
undagi kattakichik tabiiy geografik majmualar boʻyicha ham tadqiq qilishni taqozo 
etadi. Bu, oʻz navbatida, Tabiiy geografiyaning tarmoqlanishiga olib keladi. 
Hozirgi kunda Tabiiy geografiyaning quyidagi asosiy tarmoklari mavjud: umumiy 
yer bilimi, regional geografiya, landshaftshunoslik, paleogeografiya, xususiy 
geografiya (iqlimshunoslik, geomorfologiya, biogeografiya va h.k.). 
Tarixi. Dastlabki geografik tasavvurlar yunon olimlari Fales (mil. av. 625—
547 yillar), Anaksimandr (mil. av. 610—347 yillar), Miletlik Gekatey (mil. av. 
546—480 yillar), Gerodot (mil. av. 486—425 yillar), Platon (mil. av. 427—347 
yillar), Aristotel (mil. av. 384—322 yillar)ning tabiat falsafasi yoki tarixga oid 
asarlarida uchraydi. "Geografiya" nomli birinchi ilmiy asar Eratosfen (276—194 
yillar) tomonidan yaratilgan. Bu asar oʻz davrigacha toʻplangan geografik 
maʼlumotlarni tartib bilan taxlil qilishning eng dastlabki namunasi boʻlgan. Yunon 
olimlarining asarlarida hozirgi vaqtda ham mavjud boʻlgan matematik geogr., 
mamlakatshunoslik, rayonlashtirish va tasviriy geogr. kabi yoʻnalishlarga asos 
solingan edi. Geografik xaritalarning ilk namunalari ham ular tomonidan 
yaratilgan.

---

112 
Ilmfan, maʼrifat va madaniyat, shuningdek, Osiyoda, yaʼni gʻarbda Oʻrta 
dengiz boʻylaridan, sharqda Xitoy chegarasigacha, shim.da Orol dengizi 
kengliklaridan jan.da Arabiston dengizi qirgʻoklarigacha boʻlgan hududlarni oʻz 
ichiga olgan Sharq olamida rivojlana boshladi. Bu davrda, ayniqsa, 9— 11-asrlarda 
fan va madaniyat tez surʼatlarda rivojlandi, yuzlab ilmfan namoyandalari, olimlar 
yetishib chikdi. Ulardan Movarounnahr va Xuroson olimlari yetakchi oʻrinlarni 
egallagan. Oʻsha davrda yashab, ijod qilgan va jahon fanida oʻchmas iz qoldirgan 
Muhammad ibn Muso alXorazmiy, Ahmad alFargʻoniy, Jayhoniy, Abu Zayd va 
Abu Maʼshar Jaʼfarlar, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshgʻariy kabilar 
shunday olimlardan. Ular Yer meridiani uzunligini aniklash, joylarning geografik 
koordinatalari jadvallarini tuzish, geofafik xaritalar tuzish, ayrim geografik hodisa 
va jarayonlarning sabablarini izohlash, turli mamlakatlar tabiatini tasvirlab yozish 
ishlarini davom ettirdilar. Koʻpgina tarixiygeografik va astronomikgeofizik asarlar 
yoziddi. 
Oʻrta 
asrlardagi 
Sharq 
olimlarining 
geografik 
merosi 
I.Yu.Krachkovskip,.Hasanovl&r tomonidan taxlil qilingan. 
Tabiiy geografiyaning rivojlanishi tarixida 15—16-asrlarda Yevropadagi 
Uygonish davri bilan bogʻliq boʻlgan Buyuk geografik kashfiyotlar muhim 
ahamiyatga ega boʻldi. Oʻsha vaqtda yangi yerlarning yevropaliklar uchun maʼpum 
boʻlishi tabiatshunoslikning, shu jumladan, Tabiiy geografiyaning taraqkiyoti 
uchun ham turtki boʻldi. Insonlarning geografik tasavvur doirasi ancha kengaydi. 
Oʻsha davrda Movarounnahrda Hofizi Abroʻ, Gʻiyosiddin Naqqosh,Abdurazzoq 
Samarqandiy, Mirzo Ulugʻbek, Bobur, Muhammad Haydar Mirzo kabilar oʻz 
asarlari bilan tasviriy geografiyaning rivojiga munosib hissa qoʻshdilar. 
Tabiiy geografiyaning tarixidagi yana bir muhim bosqich 19-asrning 
1yarmidan 20-asrning 60y.larigacha davom etib, yangi ilmiy 
Tabiiy 
geografiyaning shakllanishi bilan tavsiflanadi. Bu davrning boshlanishi nemis 
tabiatshunosi A. Gumboldt asarlariga borib taqaladi. Uning buyuk xizmati tabiat 
komponentlari orasidagi oʻzaro aloqadorlikning taxlili geogr. fani uchun qanday 
ahamiyatga ega ekanligini ochib berishda edi. Tabiiy geografiyadagi bu gʻoya 
keyinchalik V. Dokuchayev, L.S.Berg , A. Grigoryev, SV.Kalesnik va boshqa 
tomonidan rivojlantirildi. Natijada Yerning geografik qobigʻi, tabiiy geografik 
kompleks va landshaft haqidagi taʼlimotlar yuzaga keldi. Bir qancha tabiiy 
geografik qonuniyatlar aniqlandi, yangi izlanish metodlari yaratildi, ilmiy 
ekspeditsiyalar uyushtirildi. Joylarning tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklarini 
oʻrganish ishlari jadallashdi. Sharqiy Yevropa tekisligi, Kavkaz, Oʻrta Osiyo, Sibir 
va Uzok, Sharq regionlarining tabiati va tabiiy resurslari haqida yirik ilmiy asarlar 
yuzaga keldi. Shular qatorida Oʻrta Osiyoda izlanishlar olib borgan tabiatshunos 
olimlar N.A.Dimo, R.I. Abolin, D. N. Kashkarov, Ye.P.Korovin, KZ.Zokirov, 
I.A.Raykova, N.L.Korjenevskiy, V.M.Chetirkinlarning ishlari ahamiyatli boʻldi. 

---

113 
20-asrning oʻrtalaridan boshlab Tabiiy geografiya tadqiqotlarining , 
geografik muassasa va ilmiy markazlarning koʻlami yanada ortdi. Geograflar soni 
ham oshdi, yangiyangi ilmiy yoʻnalishlar shakllandi. Jumladan, geofizika, 
geokimyo, ekologik yoʻnalishlar rivojlandi. Yangi ilmiy tushunchalar (geografik 
fazo, Yerning landshaft qobigʻi, landshaftlar morfologiyasi, antropogen landshaft 
va h.k.) hamda geografik krnuniyatlar (landshaft qobigʻining mozaikligi, 
diskretligi, geografik zonallikning davriylik qonuniyatlari, qutbiy asimmetriya) 
vujudga keldi. 7abiiy geografik rayonlashtirish ishlari yangi bosqichga koʻtarildi. 
Uning nazariy asoslari, metodlari takomillashdi. Tabiiy geografiya konstruktiv 
bosqichga oʻtdi. Tabiiy komponentlarni amaliy maqsadlarda baholash, ularning 
taraqqiyot yoʻnalishlarini aniklab, kelajakdagi oʻzgarishlarini bashoratlash 
tamoyillari va metodlari ishlab chiqildi. [2] 
Oʻzbekistonlik geograf olimlarning davrasi ancha kengaydi. Tanikli olimlar 
L.S.Babushkin, O.Yu.Poslavskaya, N.A.Kogay, M. Qoriyev, N.D.Dolimov, H. 
Hasanovlar qatoriga P.Baratov, M.Mamatqulov, P.Gʻulomov, A.Saidov, 
Yu.Sultonov, L.Alibekov, A.Abdulqosimov, A.Rafiqov, Sh. Zokirov, Sh.Ergashev, 
I.Hasanov, I.Abdugʻaniyev, I.Nazarov kabi olimlar kelib qoʻshildi. Ular 
Oʻzbekiston va uning ayrim hududlarining tabiiy va antropogen landshaftlarini 
tadqiq qildilar, tabiiy geografik rayonlashtirish, tabiiy geografik baholash, tabiiy 
geografik majmualarning rivojlanish yoʻnalishlarini aniklash va bashoratlash 
ishlarida samarali mehnat qidsilar. Nazariy asoslari. Umumiy T.g .ning nazariy 
asoslari negizida quyidagi eng muxim geografik krnuniyatlar yotadi: 1) geografik 
qobiqning bir butunlik qonuniyati; 2) aylanma harakatlar qonuniyati; 3) geografik 
qobiqning davriylik qonuniyati, yaʼni barcha tabiiy geografik hodisa va 
jarayonlarning maʼlum vaqt davomida takrorlanish qonuniyati; 4) geografik 
qobiqning hududiy tabaqalanish qonuniyati, yaʼni rivojlanish jarayonida gazlarning 
qobiq strukturasining maydonda oʻzgarishi, kattakichik tabiiy hududiy 
majmualarga boʻlinishi. Bu qonuniyat tabiiy geografik rayonlashtirish uchun 
nazariy asosdir; 5) geografik zonallik qonuniyati — tabiatda geografik mintaqalar 
va tabiat zonalarining mavjudligi shaklida namoyon boʻladi; 6) geografik 
zonallikning davriy qonuniyati, yaʼni bir tipdagi geografik zonaning turli geografik 
mintaqalarda 
uchrashi 
qonuniyati; 
7) 
azonallik 
qonuniyati 
geografik 
mintaqalarning geografik uzunligi boʻyicha sektorlarga boʻlinishi, landshaft 
zonalarining qam shu yoʻnalishda tabaqalanishi va landshaftlarning balandlik 
mintaqalari mavjudligida oʻz ifodasini topishi; 8) zonallik va azonallikning bir 
butunligi qonuniyati; 9) Yer sharining qutbiy asimmetriya qonuniyati. Uning 
asosida Yerning shakli, quruklik va suvlarning , organizmlarning taqsimlanishi, 
iklimlar, geografik qobiq strukturasi, muzliklar maydoni va shakllari, geologik 
tarixiga koʻra shim. dengizlarning Jan. yarim shardagilardan farq qilishi yotadi; 10) 

---

114 
geografik qobiqning rivojlanish qonuniyati, bu rivojlanishni harakatga keltiruvchi 
asosiy kuch — tabiatdagi zonal va azonal hodisalarning oʻzaro kurashidan, 
rivojlanish shakli esa davriylikdan iborat; 11) geografik qobiqning notekis 
rivojlanishi qonuniyati. Turli landshaftlar turli yoshda boʻlib, turlicha tezlikda 
rivojlanadi. Bu qonuniyatning muhim tomoni shundaki, landshaftlar biri 
ikkinchisidan tarkibiga koʻra emas, balki yoshiga va rivojlanish bosqichi xamda 
surʼatlariga qarab ham farq qilishini hisobga olinishi va landshaftlar 
oʻzgartirilayotganda bu qonuniyatga amal qilinishini taqozo etadi. [3] 
Umumiy hozirgi vaqtda geografik qobiqning bir butunligi va rivojlanishi 
toʻgʻrisidagi yangi gʻoyalar bilan boyidi, landshaft qobigʻi, geografik fazo 
nazariyalari olgʻa surildi, sayyoraviy miqyosdagi geografik bashoratga asos 
solindi, geografik sistemalar haqidagi taʼlimot ishlab chiqildi. Yer yuzasining 
morfostrukturasi va morfoskulpturasi haqidagi yangi tasavvur vujudga keldi. 
Landshaftlarning yoshi va ularni tasniflashning regional muammolari tahlil qilindi, 
Tabiiy geografiyaning ekologiya bilan yaqinligi va uzviy bogʻlikligi asoslab 
berildi. Inson faoliyatining geografik qobikdagi tabiiy jarayonlarga, geografik 
muhitga boʻlgan taʼsirining salbiy va ijobiy oqibatlarini oʻrganish, bu oqibatlarni 
oldindan aytib berish, i.t.larda geofizikaviy, geokimyoviy, matematik, ekologik 
metodlarni qoʻllashga boʻlgan eʼtibor kuchaydi, yangi ekologik yoʻnalish yuzaga 
keldi. Hozirgi zamon Tabiiy geografiyada tabiiy resurslardan oqilona foydalanish 
va tabiatni muhofaza silish muammoasi asosiy va dolzarb muammo hisoblanadi. 
[4] 
Tabiiy geografiyaning hududlarni tabiiy geografik tavsiflash metodlari ham 
takomillashib bordi. Bu keyingi yillarda yaratilgan koʻplab monografiyalar, darslik 
va oʻquv qoʻllanmalarida aks etgan. Hozirgi kunda Tabiiy geografiyafani hal 
etilishi lozim boʻlgan muammolarning koʻpchiligi, asosan, uning obʼyekti va 
predmetining murakkabligi, oʻziga xos xususiyatlar bilan va fanning hozirgi 
taraqqiyot bosqichida xalq xoʻjaligi qoʻyayotgan vazifalarning murakkabligi bilan 
bogʻliqdir. Shunday muammolarning ayrimlari "inson—tabiat" sistemasidagi 
oʻzaro taʼsir oqibatida yuzaga kelayotgan muammolardan. Sayyoraviy miqyosda 
roʻy berayotgan iklim oʻzgarishi, regional koʻlamda Orol va Orolboʻyi 
muammolari, choʻllashish, tabiiy resurslarning tez surʼatlarda kamayishi, tabiiy 
muhitning ifloslanishi kabi muammolar shular jumlasidan. [5]