Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Keywords:
 bentonite, montmorillonite, adsorption, polyoxycation, 
chromium, blue methylene. 
So’ngi yillarda ishlab chiqarish sanoatining keng sur’atda rivojlanishi 
natijasida hosil bo’ladigan chiqindi suv muammosi butun dunyoda dolzarb 
muammoga aylanib qolmoqda. Sanoat chiqindi suvlari tarkibida turli xil organik 
va noorganik ifloslantiruvchi moddalar mavjud bo’lib, ular orasida zararli yoki 
kantserogen moddalar bilan bir qatorda qo’rg’oshin, rux, mis, kadmiy, xrom, 
nikel va simob kabi og’ir metallar uchraydi. Ekologik xavfsizligi, tan narxining 
arzonligi, qo’llanish qulayligi va ko’p martalik regeneratsiya qilish imkoniyoti 
mavjudligi sababli tabiiy alyumosilikatlat asosidagi sorbtsion materiallarga 
bo’lgan talab ortib bormoqda. Shuning uchun bunday sorbentlarni yaratishda 

---

97 
yangi usullarini ishlab chiqish, ular yordamida sanoat aqova suvlarini tozalash 
katta ahamiyatga ega. 
Ilmiy-texnik adabiyotlarda amorf va kristalli tuzilishli alyumosilikatlarning 
sintezi va modifikatsiyasida mikro va mezog’ovakli moddalarning tuzilishi va 
fizik-kimyoviy xususiyatlari haqidagi ma'lumotlar ko’p keltirilgan, bu ularning 
interkalatsiya jarayonlari uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 
Tadqiqot obyekti sifatida montmorillonitga boy Qrantau bentoniti tanlab 
olingan bo’lib, uning mineralogik tarkibini u’rganish natijalari avvalgi ishlarda 
keltirilgan [1]. Tadqiqot maqsadi namunalarda metilen ko’ki adsorbtsiyasini 
o’rganish asosida kation tabiatli birikmalarga nisbatan adsorbsion sig’imi hamda 
munosabatini aniqlash, boyitilgan Qrantau bentoniti asosida sintez qilingan Cr
3+ 
bilan modifikatsiyalangan namunalarning adsorbtsion xossasini o’rganish va 
jarayoning optimal sharoitini tanlash. Metilen ko'kning kimyoviy formulasi 
C
16
H
18
NSCl va molekulyar og'irligi 320 g/mol teng to’q yashil kukunsimon yoki 
bronza kabi yaltiroq kristalldir [2].
Modifikatsiyalovchi agent saqlagan eritma tayyorlash uchun dastlab 0,5 M 
li CrCl
3
·6H
2
O tuzi 500 ml distillangan suvda eritildi. So’ng OH/Cr
3+ 
ionlari 2,4 
nisbatga yetgunga qadar magnitli aralashtirgich yordamida aralashtirilgan holda 
1 M li NaOH eritmasi qo’shiladi. Boyitilgan Qrantaw bentonitining distillangan 
suv bilan 1:10 nisbatta suspenziyasi tayyorlanadi [3]. Bentonitning qavatlar ora 
masofasini kengaytirish maqsadida suspenziya 1 sutka davomida tindirilgandan 
so’ng, unga modifikatsiyalovchi agent tutgan eritma tomizgich byuretka (1 gr gil 
uchun 10 mmol Cr
3+
) yordamida qo’shilib, modikatsiyalash jaratoni uchun 2 
hafta saqlandi. Modifikatsiyalangan bentonit suyuq fazadan 4500 aylanma/min 
tezlik bilan 5-7 minut davomida DM0412 sentrifugasi yordamida ajratib olinib, 
105 ºC haroratga quritildi. 
1, 2, 5, 10, 20, 40 mg/l konsentratsiyali 50 ml metilen ko’ki eritmalariga 
0,05 gramdan namunalar solinib (tabiiy gil (QR) va xromli gil) 1, 2, 4 va 24 soat 
davomida adsorbtsiya jarayoni kinetikasi va tabiyati o’rganildi. Bo’yoq 
eritmasining adsorbtsiyadan oldingi va keyingi optik zichliklari qiymati UV-
5100 UV-VIS spektrofotometri yordamida 609 nm to’lqin uzunlikda aniqlandi. 
Tajribalarda olingan natijalarning izotermasi 1-rasmda keltirilgan. 

---

98 
1-rasm. Metilen ko’kining namunalardagi adsorbtsiyasi 
Olingan natijalar shuni ko’rsatadiki, bentonitlarni xrom asosida 
modifikatsiyalash hisobiga qavatlararo maydonning manfiy zaryadi ortishi 
hisobiga metilen ko’ki toifasidagi kationli birikmalarga adsorbsion moyilligi QR 
bentonitga nisbatan ortadi.