Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Abstract: The article examines the importance of studying the age and gender 
composition of the population, the characteristics of the gender and age composition of the 
developed and developing countries, and the distribution of age and gender composition of the 
population across the world. 
Key words: Gender and age composition of population, developed countries, developing 
countries, progressive, stationary, regressive, natural growth, birth, death, children, the middle 
aged, the old, men, women. 
 
Аҳолини ижтимоий географик жиҳатдан ўрганишда унинг ёш ва жинсий 
таркибини тадқиқ қилиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу меҳнат ресурсларининг сонини, 
келажакда уларнинг ўсишини аниқлашда ва билишда, ишлаб чиқариш кучларини тўғри 
жойлаштиришда катта роль ўйнайди. Шунингдек, номоддий ишлаб чиқариш, хизмат 
кўрсатиш, таълим-тарбия ва бошқа соҳалар истиқболини белгилашда муҳим аҳамият касб 
этади. Бундан ташқари, аҳоли таркибини ўрганиши келажакда мактабгача тарбия 
муассасалари ва мактабнинг биринчи синфига борадиган болалар сонини билиш учун ҳам 
зарурдир. 
Дунё аҳолисининг ёш ва жинсий таркиби ривожланган ва ривожланаётган 
мамлакатларда бир-бирига ўхшамайдиган хусусиятларга эгадир. Шунингдек, ҳар бир 
мамлакатлар орасида ҳам ҳудудий тафовутлар мавжуд. Аҳолининг ёш таркиби 

---

292 
мамлакатларни асосий демографик ва иқтисодий характеристикасининг бири ҳисобланади 
[1]. 
Аҳоли географияси ва демографик адабиётларда аҳолининг ёш таркибини 
ўрганишда учта асосий ёш гуруҳга ажратиш қабул қилинган, булар: болалар 0-14 ёшгача, 
катталар 15-64-ёшгача, қариялар 65 ёш ва ундан юқори. Дунё аҳолисининг ёш таркибига 
туғилиш, ўлим, табиий ўсиш даражалари, миграция, урушлар ва бошқа омиллар таъсир 
кўрсатади.
ХХ асрнинг бошида швед демографи Г.Сундберг аҳолининг ёш таркибини учта 
асосий типига бўлган: прогрессив, стационар, регрессив. Прогрессив ёш таркибида 
болалар салмоғи (0-14 ёш) қарияларга (60 ва ундан юқори) нисбатан юқори бўлади. Бу 
типда аҳолининг табиий ўсиши юқори бўлади.
1.
Стационар ёш таркибида болалар ва қариялар салмоғи тенг бўлади, табиий 
ўсиш паст ёки бўлмайди.
2.
Регрессив ёш таркибида қариялар салмоғи болалар салмоғига нисбатан юқори 
бўлади, аҳоли қариб боради [2]. 
Юқорида қайд этилганидек, аҳолининг ёш таркиби асосан аҳолининг табиий ўсиши 
билан чамбарчас боғлиқдир. Шунинг учун, дунё аҳолисини ёш таркиби жиҳатидан 
мамлакатларни икки гуруҳга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқ, булар:
1.
Ривожланган мамлакатларда аҳолининг ёш таркиби
2.
Ривожланаётган мамлакатларда аҳолининг ёш таркиби
Ривожланган мамлакатларда аҳолининг ёш таркиби ўзига хос бўлиб, бу 
мамлакатларда аҳолининг туғилиши, ўлими ва табиий ўсиши даражалари паст бўлганлиги 
сабабли бу мамлакатларда ёш болалар салмоғи паст (одатда 20% атрофида) бўлади. 
Меҳнат ресурслари салмоғи эса кўп бўлади. Шу билан бирга қариялар салмоғи ҳам 
юқоридир (20% атрофида). Бу мамлакатлар аҳолисининг ўртача умр кўриш муддати узоқ 
бўлади.