Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Адабиётлар рўйхати 
1. Абатуров Б.Д. Пастбищний тип функционирования степных экосистем //Успехи 
современной биологии. – М, 2006. –С 435-447 
2. Махмудов М.М. Қоракўлчилик яйловларининг ҳозирги ҳолати ва истиқболи. 
Фитомелиорантларни танлашнинг асосий критерийлари. – Самарқанд 2005, Б. 187-189 
3. Махмудов Г.М. Улучшение пастбищ центральных Каракумов. – Ашхабад, Ылым, 
1979, –214с. 
4. Раббимов А. Биологические особенности и селекция изеня Kochiaprostrata (L) 
Schrad в аридной зоне Узбекистана //авторов канд. дисс. – Ленинград. 1989. -435 с 
5. Петров М.П. Пустыня земного шара. Л., Наука, 1973- 435с. 
6. Шамсутдинов З.Ш. Создание долголетных пастбищ в аридной зоне Средней Азии. 
– Ташкент Фан, 1975-176с.
 
Ў
ЗБЕКИСТОН Ч
Ў
Л ЯЙЛОВЛАРИНИ ЯХШИЛАШ МАСАЛАЛАРИ 
Назаров Холмирза Тиркашович (г.ф.н.,доц), 
Усманов Cуннат Буриевич (кат.ўқитувчи), 
Абдуразақова Шохиста (магистр) 
Абдуқодирова Хумора (талаба) 
Самарқанд давлат университети 

---

123 
Аннотация: В статье рассматриваются меры по прекращению экологического 
состояния пустынных пастбищ в республике с уделением особого внимания 
экономической деятельности и экономической ценности пустынных пастбищ. Причины 
падения пастбищ и способы их преодоления. 
Ключевые слова: пастбище, экология, фитомелиорация, кризис, продуктивность, 
мелиорация, устойчивое развитие. 
Abstract: The article considers measures to stop the ecological state of desert pastures in 
the republic, with special attention to economic activity and economic value of desert pastures. 
The reasons for the fall of pastures and ways to overcome them. 
Key words: pasture, ecology, phytomelioration, crisis, productivity, melioration, 
sustainable development. 
Ўзбекистон Республикаси арид зонаси ҳудуднинг 52% (23,6 млн. га.) ташкил этиб, ч
ў
л 
чорвадорлиги ривожланган, хусусан қорак
ў
лчилик ҳам. Ч
ў
л зонаси ҳудуди. Асосан
Қизилқум ч
ў
лида жойлашган. Умуман олганда, республика флораси, 4 минг турдан ортиқ
юқори
ў
симликлари. Шу жумладан 390 турдаги эндемиклардан ташкил топган бўлиб, улардан 
250 тури озуқа ўсимлиги сифатида танилган. Шулар жумласидан буғдойсимонлар (75 тур),
эрта қсимликлар (40 тур), дуккаклилар (29 тур), гулсимонлар (25 тур), мураккаб гулсимонлар (17 
тур), гречкасифатлилар (13 тур), панасимонлар (10 тур), қолган 22 та оила вакиллари сирасига 50 
турдаги ўсимликлар киради (Шамсутдинов, 1975). Чўл яйловлари бутун йил давомида
чорвачилик учун арзон озуқа манбаидир.
Чўллар ва яримчўллар экологик шароитлари, ўзига хос ценозлар, яъни ксерофит
яримбуталар, псаммофит буталар ва дарахтлар, ксерофит узоқ вегетатив муддатга эга кўп
йиллик ва бир йиллик ўисмликлар ва тезпишар ўсимликлар ривожланиши учун мос. Бунда,
қум массивларида, ўсимликлар турлари қуйидаги таркибда намоён бўлган: псаммофиллар – 
33%, гипсофиллар – 53%, галофиллар – 13,9% ва тўқай ўсимликлари – 0,1 %. Бу каби озиқ
ўсимликлари билан қопланган ер лойиҳавий қавати 25-30 % дан ошмайди (Гаевская, 1971, 
Гаевская Л.С., Сальманов Н.С., 1975). 
Улар орасида кичик дарахтлар (9 турда), буталар (114 турда), бутасимонлар (16 турда),
яримбутасимонлар (26 турда), кўпйиллик ўсимликлар (835 турда), икки йилли (116 турда) ва
бир йиллик ўсимликлар (402 турда) уйрайди. 
Озуқа ўсимликлари экологик - биологик салоҳияти, чўл яйловлари махсулдорлигини 1,8-
3,5 ц/га доирасида белгилайди.
Шу билан биргаликда, асосан антропоген ва бошқа турдаги омиллар таъсири остида,
ер устки қавати парчаланиши, яйлов участкалари емирилиши ва кўчма қумлар пайдо бўлиши
кузатилмоқда. Масалан, Қизилқум яйловлари мисолида, бу ҳолат тур таркибининг 4 баробар 
камайганлиги, буталар ва яримбуталар 2 баробар камайганлигини, сотилаётган озуқа
ўисмликлари турлари 2,5 баробар камайганлигини кўрсатмоқда. Фақатгина охирги 30 йил 
давомида. Мазкур ҳудудда 9 турдаги яримбутасимон ўсимликлар турлари йўқ бўлди, яъни изень, 
терескен, камфоросма, тетир, кандим, житняк, кузиния, эспарцет, астрагал каби кўп йиллик 
ўсимликлар ҳам шулар жумласидандир.
Экотизимдан астрагал ва эспарцетнинг (дуккаклилар) йўқолиши, тупроқда азот, изень,
тетир, камфоросма (галофит) тушишини камайтириб, тупроқ емирилишини тезлаштиради, 
кандимларнинг йўқолиши эса, ҳаракатчан қумлар. Кузинияларнинг йўқолиши эса
бутасимонлар ва яримбутасимонлар йўқолиши ёки камайишига олиб келади.
Шундай қилиб, чўл экотизимлари турлари бузилиши. Яйловлар биохилма- хиллигини 
пасайтириб, экологик ҳолатга салбий таъсир ўтказади. 
Бизнинг тадқиқотларимиз мақсади, экологик жиҳатдан муҳим чўл озуқа
ўсимликларининг арид яйловлари ўсимлик қатламидан йўқ бўлаётган ўсимликларни сақлаб
қолишдир, чунки исталган турдаги ўсимликларни сақлаш райионал йўли – уни маданият
таркибига киритишдир.
Бу борада қуйидаги турдаги ишларни амалга ошириш кўзда тутилмоқда: йўқолиб
бораётган озуқа ўсимликлари уруғларини йиғиш, ўсимлик турлари коллекцяисини яратиш ва 
генофондини тузиш, келажаги порлоқ намуналарни саралаш, ўсимликларни маданиятга
киритиш агротехникасини яратиш ва юқори натижавий намуналар уруғчилиги.

---

124 
Кам учрайдиган, йўқолиб бораётган арид озуқа ўсимликлари турлари генофондини
яратиш, уларнинг экологик - биологик ва хўжалик - қадрий хусусиятларини ҳар томонлама
ўрганиш имкониятини беради, бу орқали, чўл экотизимлари хилма - хиллиги сақланиб
қолиниб, арид яйловлари юқори махсулдорлигини таъминлайди, бу эса чўл озуқаси
сифатини яхшилаш, чўл чорвадорлиги махсулдорлигини оширишга олиб келади, зеро улар 5 
млн. миқдордаги Республика чўл аҳолисини иш билан таъминловчи ягона даромад
манбаидир.
Лойиҳанинг табиатни асраш борасидаги аҳамияти ниҳоятда юқори. Зеро инсоният
учун фойдали озуқа, доривор ва бошқа турдаги қатор йўқолиб бораётган ўсимликлар
сақланиб қолинади.
Лойиҳанинг кутилаётган экологик ва иқтисодий эффективлиги шундаки, арид 
яйловларининг юқоримахсулдор озуқа ўсимликлари фитомелиорацияси чўл ҳудуди экологик 
ҳолатини яхшилашга. Чўллаштириш олдини олишга, экологик хилма-хилликни оширишга ва
шунинг орқасидан арид яйловлари ва чўл чорвадорлиги махсулдорлигини ошириш 
имкониятини бериб. Айнан шу аспектлар мазкур лойиҳа мақсадга мувофиқлигини таъминлаб
беради.
Ўтказилган тадбирлар натижасида йўқолиб бораётган озуқа яйлов ўсимликлари кам
учрайдиган турлари генофонди сақланиб қолинади. Тадқиқотлар амалий натижаси сифатида 
арид яйловлари махсулдорлигини оширишга қаратилган, ўсимлик турларини маданиятга 
киритишга мўлжалланган агротехник усулларни тадқиқ этишдир. 
Арид зонаси ўсимлик ресурслари мобилизацияси ва уларнинг генофондини яратиш 
қуйидаги имкониятларни яратади: биринчидан, йўқолиб бораётган ўсимлик турларини
сақлаш; иккинчидан, хўжалик учун аҳамиятли ва экологик – биологик хусусятлар бўйича
экотурлар ва формалар турларини қиёсий баҳоси, арид яйловлари деградацияланган
экотизимлари реставрациясини амалга ошириш имкониятини берувчи. Кенг диапазонли
адаптив салоҳиятга эга экологик жиҳатдан пластик тур ва формаларни аниқлаш
имкониятини беради. Аниқланган перспектив турлар ва намуналар Марказий Осиё
малакатлари арид зоналари учун фитомелиорант сифатида селекция учун келажаги порлоқ
бошланғич материал ўрнида, маданиятга киритиш учун қўлланилиши мумкин. Шу билан
биргаликда, арид озуқа ўсимликлари яратилган генофонди. Мазкур турлар уруғларини
керакли ҳажмда, Марказий Осиё мамлакатларида тадбиқ этиш ва тарқатиш мақсадида
ўстириш имкониятини беради. 
Қўлланилаётган технология интситут томонидан ишлаб чиқарилган, арид озуқа
ўсимликлари уруғчилиги интродукцияси ва технологияси тизимига асосланади. Лойиҳа
Ўзбекистон Республикаси чўл ҳудудлари бўйлаб ўсимликлар уруғларини йиғиш бўйича 
экспедициялар ташкиллаштирилишини назарда тутади, яъни йилига 2 экспедиция (ёзги ва
кузги, ҳар бирининг масофаси 2,0-2,5 минг километр бўлиб, 2012-2014 йилларга
мўлжалланган), коллекциявий ўсимликларни ўстириш, генофонд коллекцион намуналарини
стационар равишда ўрганиш, уларнинг ҳимоясини ташкиллаштириш, яйлов ҳудудларини
30 га майдонда алоҳида ҳудудларга айлантириш ва уруғлар етиштириш.
Лойиҳа томонидан кўзда тутилган тадқиқотчилик ишлари Ўзбекистон Республикаси
Қизил китоби талабларига асосланиб Республикада биохилма-хилликни сақлаш соҳасидаги
миллий манфаатлар билан бутунлигича боғланади. Алоҳида аҳамиятга, Қизилқум чўли қумли
яйловларни эгасиз қўллаш натижасида юзага келган ҳаракатчан қумларга боғланган.
Ҳозирги кунда Республикада ҳаракатчан қумлар майдони 2 млн гектарга яқин майдонни
эгаллаб, фақ9атгина сувлар бўйида ўсимлик қаватига эга бўлмаган барханлар, деярли 0,5 
млн. гектардан ортиқ ҳудудни қамраб олади. Лойиҳа томонидан, қумни бириктирувчи,
экологик - биологик хусусиятларга эга Aristida pennata ва A. Karelini ўсимликларини
маданиятга киритиш кўзда тутилган.
Ҳозирги пайтда, гипс чўлларида яйловни ҳимоя қилувчи ўрмон чизиқларини
яратиш учун, haloxylon aphyllum ўора саксовул қўлланилади. Культивация этилаётган
ўсимликлар тур таркибини бойитиш мақсадида, salsola paletskiana ва S. Richteri черкези
турлари билан кўп йиллик интродукцион ишлар амалга оширилган. 
Аниқланишича, черкез Палецкий ва черкез Рихтер типик псаммофитлари карнабчўл
гипс чўли шароитларига яхши мослашган бўлиб, интенсив ўсиш билан фарқланади ( 
ҳаётининг биринчи йилида, ўсимликлар баландлиги 80 -100 см, бешинчи йилда – 200-230 см 
ташкиллаштиради). Шу билан биргаликда, улар кучли, чуқур илдиз тизимига эга бўлиб (5-6 

---

125 
м), универсал хусусиятга эга. Бу ҳолат эса ҳар йили катта озуқа массасини яратиб,
юқори ҳосил беради. Ҳозирги пайтда черкезлар билан селекцион иш олиб борилаётиб, 
бундан мақсад гипс чўллари шароитида юқори кўниккан сорт ишлаб чиқаришдир. 
Алоҳида аҳамиятга юқори озуқавий аҳамият ва мелиоратив хусусиятларга эга
ёввойи дуккаклилар маданиятини тадбиқ этиш эга. Бундай ўисмликлардан бири хуросон 
эспарцети - Onobrychis chorasanicaдир. Аниқланишича, мазкур ўсимлик адир шароитларда
яхши ўсиш хусусиятига эга бўлиб, юқори ҳосилдорлик (15-17 ц/га қуруқ массасига эга),
қурғоқчиликка ва касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги билан ажралиб туради.
Уларнинг илдизлари. Биринчи ҳаёт йили давомида 110 см чуқурликка киради, иккинчи йил
давомида, илдизларда азот ушлаб турувчи тугунлар ҳосил бўлади. Мазкур ўсимлик
қадрияти, яъни озуқавий ва тупроқмелиоратив хусусияти инобатга олиниб, адир шароитларида
уларга ишлов бериш агротехникаси ишлаб чиқарилиши бўйича ишлар олиб борилмоқда. Арид
зоналари ёввойи флораси ҳалигача етарли даражада ўрганилмаган, ва у узоқ йиллар
давомида инсон учун муҳим ўсимликлар тоифаси сифатида маданиятга киритила борилади.