Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Key words:
endemic goiter, glands of internal secretion, medical geography, diabetes 
mellitus, thyroid gland disorders, metabolic disorders.
Сўнгги йилларда бутун жаҳон миқёсида аҳоли ўлими ва касалланишида эндокрин

касалликлар гуруҳининг салмоғи ортиб бормоқда. Бундай хасталиклар орасида 
кўпчиликка яхши таниш бўлган эндемик бўқоқ, қандли диабет ва бошқа касалликлар 
ҳозирги кунда аҳоли орасида ниҳоятда кўп тарқалган.
Асосий касаллик гуруҳлари бўйича аҳоли касалланиши таҳлил қилинганда кўпгина 
касаллик гуруҳлари салмоғининг чунончи, қон айланиш, овқат ҳазм қилиш, нафас олиш,
 
эндокрин тизими касалликларининг бирмунча ортиб бораётганлиги аниқланди. Ушбу 
касалликлар билан касалланиш нафақат Ўзбекистонда, қолаверса, бутун Ер шари аҳолиси 
орасида энг кўп учрайдиган касалликлар қаторига киради. Аммо, айрим гуруҳ (асаб ва 
сезги аъзолар, руҳий бузилишлар) хасталиклари салмоғи анча кам.
Ҳозирги вақтда юқорида қайд этилган аҳоли орасида тобора ортиб бораётган 
эндокрин касалликлар (қандли диабет, қалқонсимон без хасталиклари, модда алмашинуви 
бузилишидан юзага келувчи касалликлар) республикамизда 1998 йилда ҳар 10 минг 
аҳолига 208,9 кишини, ёки аҳоли жами касалланишининг 5.2 фоизини ташкил қилган 
бўлса, 2016 йилда ушбу кўрсаткич 283,0 кишига, яъни 6,7 фоизга етган. Яна шуни 
эслатиш лозимки, мамлакатимизнинг айрим тоғли минтақалари аҳолиси орасида баъзи 
ички секреция безлари фаолиятининг бузилиши билан боғлиқ касалликлар, жумладан, 
эндемик бўқоқ касаллиги ҳам кенг тарқалган. Бу ҳол айниқса Қўқон шаҳри ва унга ёндош 
ҳудудларда кўпроқ кўзга ташланади. Мазкур касалликнинг асосий сабаби эса аҳоли 
ичимлик суви таркибида йод моддасининг етарли миқдорда бўлмаслигидир

. Шу хусусда
маҳаллий олимларимиздан Р.Исломбековнинг хизматлари бениҳоя катта. Олим 
касалликнинг келтириб чиқарувчи шарт-шароитлар ва даволаш борасида самарали ишлар 
олиб борган.
Ўрта Осиё аҳолиси орасида азал-азалдан овқат ҳазм қилиш билан боғлиқ 
касалликлар кўп учраган. Бунга сабаб-аввало ўлка аҳолисининг турмуш тарзи, қувватли 
озиқаларга бўлган талабнинг юқорилигидир. Ҳозирги вақтда нисбатан кўп учрайдиган 
хасталиклардан яна бири бу қандли диабет

касаллигидир. Ушбу касаллик ҳам келиб 
чиқишига кўра кўпроқ ижтимоий касаллик ҳисобланади. У билан касалланиш 2014 йилда 
Чехияда ҳар 100 минг аҳолига 532 кишини, Францияда 291 кишини, Финляндияда 273 
кишини ташкил қилган ҳолда, 2016 йилда Ўзбекистонда 85,9 кишига етган (жадвал). 
Қандли диабет касаллигининг минтақавий хусусиятларига эътибор берсак, унинг кўпроқ 
Шимолий ва Шарқий Европа мамлакатларида бирмунча кўпроқ мавжудлигини гувоҳи 
бўламиз. Ўрта Осиё давлатлари орасида эса бундай касалликлар бироз бўлсада камроқ 
учрайди. Бироқ, нафақат мамлакатимизда, қолаверса бутун ер юзида юқоридаги касаллик 
тур ва гуруҳлари тобора ортиб бормоқда. Республикамизнинг айрим ҳудудларида 1991 

Эндокрин тизим-бу ички секреция безлари (қалқонсимон, буйрак усти, ошқозон ости, гипофиз бези ва б.) 
гармонлар ишлаб чиқарувчи ва уларни бевосита қон ҳамда гемолимфаларга ажратувчи безлар тизимидир. -
Зикриёев А. Биологиядан изоҳли луғат.–Т.:,1993, 151 бет. 

Қўқон шаҳрининг собиқ Туркистон генерал-губернатори ҳукмдорлиги даврида Фарғона водийсининг 
асосий маркази сифатида танланмаганлигининг сабабларидан бири ҳам айнан шу омил билан боғлиқ бўлган. 

Диабет (юнонча қандли, қанд касаллиги)-модда алмашиниш касаллиги бўлиб, организмда инсулин 
танқислиги билан боғлиқ. У ирсий ёки ҳаётда орттирилган бўлиши мумкин. 

---

302 
йилдан 2016 йилгача бўлган вақт оралиғидаги вазиятга эътибор қаратсак Жиззах (21,4; 
75,7), Навоий (20,1; 73,0) ва Наманган (25,3; 140,0) вилоятларида аҳвол бироз бўлсада 
ачинарли эканлигининг гувоҳи бўламиз. Қашқадарё вилоятида эса ушбу касаллик билан 
оғриган беморлар сони бирмунча камайган (жадвал). Шу ўринда таъкидлаш керакки, 
қандли диабет инсулин ишлаб чиқарадиган меъда ости бези дисфункцияси билан 
боғланган углевод алмашинувининг бузилишидан иборат, бу қонда қанд моддаси ошишига 
(гипергликемия) олиб келади. 
Жадвал