Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1.
 
“2017-2021 
yillarda 
O’zbekiston 
Respublikasini 
rivojlantirishning 
Harakatlar 
strategiyasi”ni o’rganish bo’yicha risola.T,“Ma’naviyat”, 2017, 243 b. 
2.
O’z.R.Prezidenti SH.Mirziyoevning BMT Bosh Assambleyasining 72- sessiysidagi nutqini 
o’rganish bo’yicha risola.T.”Ma’naviyat”2017 y.183 b. 
 
SUV RESURSLARI VA ULARNI MUHOFAZA QILISH MASALALARI
Shamsidinova Gulchehra Do’stmurodovna, 
b.f.n. dotsent
 
Ataqulova Manzura Nematovna, 
o`qituvchi
 
Achilova Nazifa Rahmonqulovna, 
o`qituvchi
 
Navoiy Davlat pedagogika instituti 
e-mail:[e-mail] 
Annotatsiya: Ma’qolada O’zbekistonda mavjud suv resurslarining holati, Markaziy 
Osiyoda chuchuk suv tanqisligi hamda suv havzalaridan oqilona foydalanish va muhofaza 
qilish masalalariga e’tibor qaratilgan. 
Tayanch so’zlar: Orol dengizi, suv resurslari, daryo, ko’l, yer osti suvlari, chuchuk suv 
tanqisligi. 
 
WATER RESOURCES AND THEIR PROTECTION 
Abstract: The article discusses the current situation of water resources in Uzbekistan, 
the scarcity of water in Central Asiya, and the iselated to the protection of these resources. 
Key words: Aral sea, water resources, rever,lake,underwater,blemish freshet. 
Globallashuv jarayonida O’zbekiston Respublikasi suv havzalarining ekologik holati, suv 
resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish, chuchuk suv muammosining kelib
chiqishi bilan bog’liq masalalar hamda suv xo’jaligiga oid strategik davlat dasturlarini qabul 
qilish va unga rioya etish juda katta ahamiyatga egadir. Respublika quruq iqlimli kontinentda 
joylashganligi tufayli, mazkur hududda suvning ahamiyati,unga bo’lgan ehtiyoj yanada ortib, 
chuchuk suv muammosi jahonning ko’plab mamlakatlarida o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. 
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki yillaridanoq atrof-muhitni toza 
saqlash va uni muhofaza qilish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 50-moddasida: «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda 
bo’lishga majburdir», 55-moddasida «Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi 
hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular 
davlat muhofazasidadir», – deb ko’rsatilishi mamlakatda sog’lom tabiiy muhit yaratish bilan 
birga, ona tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish va ularni asrash barcha fuqarolar uchun 
lozimligi alohida ta’kidlangandir [1,17 b].
BMT bosh kotibi Antoniu Guterrish 2017 yilning mart oyida Prezidentimiz 
SH.Mirziyoevga yo’llagan maktubida shunday jumlalar mavjud.“ Orol dengizining zudlik bilan 
qurib borayotgani meni qattiq tashvishga soldi va bu falokatdan aziyat chekayotgan aholi bilan 
uchrashuvda g’oyat ta’sirlandim. Ishontirib aytamanki, BMT sizning ushbu fojea oqibatlarini 

---

209 
bartaraf etish yo’lidagi sa’y-harakatlaringizni bundan buyon ham qo’llab-quvvatlashga tayyor” 
[3,87 b]. 
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor 
yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasining “Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish”
yo’nalishining birinchi bandida bayon qilinganidek,”Uzluksiz ta’lim tizimini yanada 
takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy 
ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish” maqsadida, Oliy 
ta’lim muassasalarida “Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish” fanini o’qitishda “Suv 
resurslari va ularni muhofaza qilish” mavzusiga alohida ‘tibor qaratilishi lozim [2,190 b]. 
Tabiatdagi gidrosfera qatlami, undagi mavjud suv havzalarini muhofaza qilish ko’p 
o’rganilganligiga qaramay, litosferadagi chuchuk suvdan tejamkorlik bilan foydalanish, mavjud 
suv havzalarini toza saqlash,ishlab chiqarish jarayonlarida chiqindisiz texnologiyalarni joriy 
qilish,suv 
o’rniga 
boshqa 
erituvchilardan 
foydalanish 
masalalari 
nisbatan 
kam 
o’rganilgan.Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan bo’lib, asosiy suv manbalari: 
yiliga 78 kub km. suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub km. keltiradigan Sirdaryo havzalaridir. 
Suv zahiralarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi, hududdagi daryolar, kanallar, suv 
omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. 
O’zbekistonda davlat suv fondi va unga egalik hamda muhofaza qilish masalasi “Suv va 
suvdan foydalanish to’g’risida”gi Qonunning 4-moddasida belgilab berilgan. Respublikadagi suv 
fondi: daryolar, ko’llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari,kanal va hovuzlarning 
suvlaridan hamda yer osti suvlari va muzliklardan iborat. Mazkur qonunning 5,6 moddalarida
O”z.R. Oliy majlisi hamda Vazirlar Mahkamasining suv resurslaridan foydalanish va ularni 
muhofaza qilishga oid davlat siyosatining asosiy yo’nalishlarini belgilash hamda suv xo’jaligiga 
oid strategik davlat dasturlarini qabul masalalari ko’riladi. 
Biosfera qatlamidagi barcha tirik organizmlar suv bilan hayot kechirib, ularning suvsiz 
qolishi organizmlarda kechadigan hayotiy jarayonlar uyg’unligining bo’zilishiga va pirovard 
natijada o’limga olib keladi.Tirik organizmlarning 20 % suvsizlanishi, undagi oqsil 
moddalarining 50%i hamda yog’ moddalarining 100%i yuqolganga qaraganda xavfliroqdir. Suv 
inson tanasining
60 %ini tashkil qilib, och va suvsiz organizm, och va suv ichib yurgan organizmga qaraganda 10 
marotaba kam umr ko’radi. Hududdagi suv qatlami - daryo, ko’l va yer osti suvlari, 
atmosferadagi suv bug’lari, qoplama va tog’ muzliklari, qorlar hamda ko’p yillik muzloq 
yerlardan tashkil topgan. Yer yuzasidan okean va dengizlarning umumiy maydoni quruqlik 
yuzasiga qaraganda 2,5 barobar ko’pdir.
Birlashgan Milatlar Tashkiloti (BMT) Bosh Assambleyasining 59-sessiyasida 2005-2014 
yillarda Barqaror taraqqiyot maqsadlari uchun ta’lim (BTT) ni amalga oshirish bo’yicha xalqaro 
tamoyil tasdiqlanib, BTT fanlararo yondashuvi asosida ta’lim olish, ekologik savodxon, atrof-
muhit holati, yangi ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni oldindan ko’ra olish 
xususiyatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza 
qilish Davlat qo’mitasi, Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligining 2011 yil 19 iyuldagi 
20/2/305-sonli qo’shma qaroriga asosan, “O’zbekiston Respublikasining Barqaror taraqqiyot 
maqsadlari uchun ta’lim konsepsiyasi” ishlab chiqilgan edi.
O’zbekiston Republikasining BTT bo’yicha konsepsiyasi BMTning BTT bo’yicha qabul 
qilgan o’n yilligi (2005-2014 yy.) va Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 19 mart №-82 sonli 
“O’zbekiston Respublikasida suvdan foydalanish va suv iste’moli tartibi to’g’risidagi Nizom” 
qabul qilindi. Mazkur hujjatlarning ijrosi sifatida Respublikamizda bir qancha amaliy loyihalar 
asosida suv resurslarini muhofaza qilishga doir ishlar olib borilmoqda. 
Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi tomonidan mintaqada ekologik vaziyatni 
yaxshilash, aholi yashashi uchun qulay shart-sharoit yaratish, yangi ish o’rinlari tashkil etish 
borasida qator ishlar amalga oshirildi.Orol dengizi qurib borishi oqibatida, uning o’rnida tobora 
ko’payib borayotgan qum va tuz qatlamlarini shamol bir necha km radiusga tarqatib, ushbu 
muammoni samarali yechish maqsadida Orol dengizining qurib qolgan joylariga sahro 

---

210 
o’simliklari ekila boshlandi. Ularning tomirlari tuproqni mustahkamlasa, yuqori qismi tuz va 
qum tepaga ko’tarilmasligiga to’sqinlik qiladi. Orol dengizi tubida o’simliklar ekishga qaratilgan 
kompleks chora-tadbirlarni qo’llab-quvvatlash maqsadida O’zbekiston xorijiy va xalqaro moliya 
muassasalari bilan hamkorlikda 4 ta loyihani amalga oshirmoqda. To’qayzorli hududlarni 
kengaytirish bo’yicha Orolni qutqarish Xalqaro fondi tomonidan “Oxantoy” qismidagi 1500 ga 
hamda “Oqqum” qismining 34 ga maydonida saksovul ekildi. Yaqin yillarda ushbu yo’nalishda 
olib borilayotgan chora-tadbirlar xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikdagi amalga oshirilayotgan 
yangi loyihalar yordamida yanada kengaytirilishi rejalashtirilmoqda. 
O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Islom taraqqiyot banki, 
Saudiya taraqqiyot fondi va arab iqtisodiy taraqqiyot Quvayt fondi hamkorligida umumiy 
qiymati 90 mln. AQSH dollari miqdorida Orol dengizining qurigan qismida ihota o’rmonlarini 
o’tkazishdan iborat himoya hududini yaratish bo’yicha loyihalar tuzish rejalashtirilmoqda. 
Loyihalar Amudaryo deltasining qirg’oqbo’yi hududida 5 ming gektar yer maydondagi 
to’qayzorlarni tabiiy yangilashga hamda o’rmon xo’jaligining moddiy va texnika bazasini 
mustahkamlashga 3 mln dollar miqdorida mablag’ yo’naltirilgan. SHuningdek, 2,7 mln dollar 
miqdoridagi ikkinchi sheriklik dasturi doirasida Buxoro, Navoiy, Xorazm viloyatlari va 
Qoraqalpog’iston Respublikasidagi Orolbo’yi cho’l hududlarining seleksion ko’chatzorlarini 
yaratish bo’yicha choralar amalga oshiriladi. SHu bilan bir qatorda yaqin orada Orolni qutqarish 
Xalqaro fondi BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi hamkorligida 7,5 mln dollar miqdorida 
Orol dengizi havzasida o’rmonlarni tiklash va ko’paytirish bo’yicha loyihani amalga oshiradi. 
2017 yil oktyabrida Urganch shahrida Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini 
yumshatish masalalariga oid o’tkazilgan xalqaro konferensiya yakunlari bo’yicha, umumiy qiymati 3 
mlrd.AQSH dollariga teng bo’lgan milliy va mintaqaviy loyihalarni amalga oshirish yuzasidan shartnoma 
hamda kelishuvlar imzolanib, ulardan 200 mln.dollari grantlar hisoblanadi.
Orol dengizining suvi chekinishi tufayli hosil bo’lgan sho’rxok yerlarda sharoitga mos 
o’simlik va daraxtlar ekildi, Orolning suvi qurigan tubida o’rmonzor barpo etilib, garmsel, zararli 
tuzlarni havoga ko’tarilishini oldini olish maqsadida saksovullar, cherkez, yulg’un, qandim kabi
o’simliklar ekildi. Orolning suvi qurigan hududida 280 ming gektarli o’rmonzor barpo etildi. 
Hozir bu yerda bo’yi 5-6 metr keladigan saksovullar garmselni qaytarib, tuzli qumliklarda 
ekotizim tiklanib, o’t-o’lanlar ko’payib, hayot kechirishning tabiiy sharoiti yuzaga kelmoqda. 
Hududlarda notekis tarqalgan chuchuk suv resurslari antropogen omillar ta’sirida 
ifloslanishi va ulardan noto’g’ri foydalanish natijasida yaroqsiz holatga o’tib qolishi mumkin. 
Hozirgi kunda chuchuk suv muammosi, tinchlik, xavfsizlik shartlari hamda farovon turmush 
tarzini rejalashtirgan barcha mamlakatlar uchun asosiy global ahamiyat kasb etib, mazkur holat 
O’zbekiston Prezidenti SH.Mirziyoev tomonidan alohida ta’kidlandi. “Global iqlim o’zgarishlari 
tufayli Markaziy Osiyoning aksariyat mamlakatlarida tuproq emirilib, unumdor yerlarning 
qisqraishi, cho’llanish, suv tanqisligi, aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash jiddiy muammoga 
aylanmoqda”[3,89 b ].
Orolbuyi ekologik tahdidlarini bartaraf qilish maqsadida O’zbekiston Respublikasi 2017 
yil 10 sentabrda Ostonada bo’lgan Islom Hamkorligi tashkilotiga a’zo davlatlarni yig’lishida 
birgalikda chuchuk suv tanqisligi muammosini hal qilishda hamkorlikka chaqirib, hozirda ana 
shu hamkorlik asosida ishlar olib borilmoqda.