Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

2-расм. Тупроқ кўтармали синчсиз қурилма кўриниши: 1 – плёнка,
2 – тупроқ кўтармаси
Синчли плёнкали ёпқичлар. Уларда плёнка учун, симлар, пластмасса қувурлар, тол новдалари, ёғочлар ёки рейкалар ва бошқалардан тайёрланган синчлар таянч вазифасини бажаради. Улар синчнинг конфигуратсиясига кўра чодирсимон (шатровые) (икки нишабли) ва аркасимон (яримдоирасимон, тоннелсимон)ларга бўлинади.
Чодирсимон (шатровые) плёнкали ёпиқичлар ёғоч чорпоя (козелок) ёки учбурчак шаклли вертикал ёғоч бағаздан ясалиб, уларни пастки қисми тупроққа қадалади (3-расм).

3-расм. Чодирсимон ёғоч синчлар: а – чорпоятирговуч (козелок) ва
б – учбурчак
Чорпоялар кўндаланг кесими 30×30 мм ли ёғоч бруслардан тайёрланади. Узунлиги 1-1,2 м бўлган ёғоч бруслар мих ёки болт ёрдамида бириктирилади. Чорпоялар эгат бўйлаб 1,2-1,5 м оралиқда ўрнатилиб, асосининг орасидаги масофа 75-85 см, ораси очилган тирговучларнинг пастки қисми тупроққа 20-35 см ботириб киритилганидан кейин ёпқичли қурилманинг баландлиги 45-60 см ни ташкил этади. Ёғоч брусларнинг юқори учки қисмига ёғоч бағаз (рейка)лар ўрнатиб бир неча чорпоялар бири иккинчиси билан бирлаштирилиб яхлит иншоот шаклига келтирилади. Бағаз ва чорпоялар устига плёнка ёпилиб, унинг пастки қисми тупроқ билан бостирилади. Иншоотнинг ён томон плёнкалари, бош ва этак томонлари очиб қўйилиб шамоллатилади.
Ёғоч учбурчаклар (синчлар) кесими 40×40 мм бўлган ёғоч бруслардан тайёрланади. Унинг томонлари 80 см узунликда бўлиб – шакли тенг томонли учбурчак. Учбурчакнинг учки қисми қаршисидаги кўндаланг тахтачага узунлиги 80-85 см бўлган рейка билан бириктирилади. Унинг пастки қисми учбурчакнинг асосидан 30-35 см чиқиб туради. У тупроққа қадалади, бу унинг холати маҳкам бўлишини таъминлайди. Учбурчаклар 1,2-1,5 м оралиқда ўрнатилиб улар бир-бири билан сим ёки каноп ип орқали бириктирилади. Синчлар ўрнатиб бўлинганидан сўнг устига плёнка ёпилиб, плёнканинг четлари тупроқ билан бостирилади. Иншоотнинг юқоридагига ўхшаш ён томон плёнкаларини кўтарилиб ҳамда бош ва этак томонлари очилиб шамоллатилади.
Ёғоч материалнинг қимматлиги сабабли синчли чодирсимон қопламалар кам қўлланилади.
Аркасимон (яримайлана) синчли плёнкали ёпқичлар ёйсимон синчли бўлиб, синчлари пўлат сим, пластмасса ёки алумин қувурлар, тол новдалари ва бошқа эгилувчан материаллардан тайёрланади.
Томорқа хўжаликларида, заводларда ишлаб чиқарилган металл ва пластмассалардан тайёрланган қисмлари бўлган, аркасимон синчли плёнкали қурилмалардан фойдаланадилар. Уларнинг барчаси ёйсимон, синчли бўлиб, устидан плёнка тортилиб ёпилади. Ён томонларидаги плёнканинг четлари тупроқ билан бостирилиб, бош ва охирги қисмларидаги плёнка букланиб йиғилади ва каноп билан олдиндан ерга қоқилган қозиқчага боғланади. Уларнинг қуйидаги уч тури кенг тарқалган: яъни, эгатларда қўллаш учун синчи алюмин қувурлардан ясалган, ўркачлар учун пластмасса қувурлардан ва пўлат симдан тайёрланган синчлардан фойдаланилади (4-расм).

4-расм. Заводда тайёрланган тоннелли ёпқичлар:
а – эгат учун; б, в – ўркачлар учун (ўлчами мм да)
Нур ўтказадиган плёнкалар кўчма ва суриладиган синчли қурилмаларда ундан самаралироқ қўлланилади, бу уларнинг фойдаланиш даврини 1-1,5 ойга узайтиради. Улар, аввал қиш олди муддатда ёки эрта баҳорда экилган совуққа чидамли экинлар устига ёпилади, сўнг экилган кўчат ёки иссиқсевар сабзавотлар устига кўчириб ўрнатилади.
Ўзбекистонда кичик ҳажмли плёнкали тоннелли деб аталадиган аркасимон (ярим айлана) синчли қурилмалар, кенг тарқалган. Уларда диаметри 4-5 мм ва узунлиги 1,8-2 м бўлган симдан тайёрланган ёйсимон синчлар бўлади. Таянч ёйлари 2-3 м масофада ўрнатилиб, учлари 25-30 см чуқурликдаги тупроққа киритилиб маҳкамланади. Ёйлар устидан 3-5 қатор каноп ип тортиб боғлаб қўйилади. Синчлар устига тоннелнинг бор узунлиги бўйича эни 140-200 см ли плёнка ёпилади, плёнкани шамол таъсиридан сақлаш учун унинг устига ҳар 3-4 м да биттадан плёнкани бостириб, сиқиб турувчи сим ёй ўрнатилади. Плёнкани ҳар икки чети тупроқ билан бостирилади.

5-расм. Кичик ҳажмли аркасимон синчли плёнкали тоннел қурилма:
а – симдан тайёрланган ёй синч; б – тоннел қисмларининг жойланиш шакли; в – шамоллатиш учун плёнкани ён томони кўтариб қўйилган тоннелнинг умумий кўриниши;
1 – симларни тайёрлаш; 2 – синч ёйи; 3 – таянч ёйлар; 4 – плёнкани устки томондан сиқиб турадиган ёй; 5 – плёнка; 6 – тоннелнинг олди ва орқа томонида плёнка маҳкамлаб боғлаб қўйиладиган қозиқлар (ўлчами мм да)

Айрим ҳолларда тоннел ичини шамоллатишни осонлаштириш мақсадида плёнканинг бир томони ғалтакка (бабинага) маҳкамланади ёки бирор оғир материал билан бостириб қўйилади. Плёнканинг ҳар икки томони йиғилиб ерга қоқилган қозиққа боғлаб қўйилади (5-расм).

Энг кўп тарқалган тоннел асосини кенглиги 80-120 см, баландлиги 40-60 см ва узунлиги 50-60 м. Агар қўшқаторли лентасимон қилиб экилса, тоннел ҳар икки қатор устига ўрнатилади ва улар орасидан суғориш эгати ўтайди. Сабзавот экинлари етиштирилаётганда тоннеллар оралиғидаги йўлка кенглиги – 40-60 см, полиз экинлари етиштирилганда эса – 140-160 см бўлади.
1 гектарга тоннел қуриш учун: 1000-1100 кг плёнка, 1300-1400 кг (6-7 минг та ёй) сим, 250-300 дона қозиқ, 20-30 кг каноп ип зарур бўлади. Полиз экинларини етиштиришда материалларга талаб 2 бараварга камаяди.
Плёнкали тоннел қурилмалардан совуқ ва иссиқ кўчатхона сифатида фойдаланилиб унинг остида кўчат ҳам етиштирилади. Бунинг учун кенглиги 1-1,5 м, чуқурлиги совуқ кўчатхона учун 20 см ва иссиқ кўчатхонага – 45-60 см чуқурликда хандақ (траншея) ковланади. Совуқ кўчатхона хандақига 12-15 см қалинликда фақат тупроқ аралашмаси, иссиқ кўчатхонага эса – аввал 30-35 см қалинликда қизиган гўнг ва унинг устига 12-15 см қалинликда тупроқ аралашмаси солинади.