Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

кир
кир
n


/
Q
кан
=
(4.2) 
бунда 
кан
Q
- каналга ўтадиган максимал сарф; 
n
- сув қабул қилувчи тирқишлар 
сони (ҳар бир оралиқ деворда улар иккита бўлади); 
кир

-тирқишга кирадиган 
тезлик, 0,5...1 м/с қабул қилинади.
Тирқиш кириш юзасининг иккита ўзгарувчан ўлчамидан-
кир
В
ва 
кир
h
дан 
бири берилади, одатда бу сув чуқурлиги бўлади уни 2 м дан кам қабул 
қилмаслик тавсия этилади. 
Сув қабул қилиш тирқишига киришдаги босим йўқолиши оқим кўмилиб 
ўтадиган кенг остонали водослив формуласидан аниқланади.
2
/
Q
Q
кан
тир
кир
кир
кир
gz
h
b
p
n

=
=
(4.3) 
бунда 
(
)
d
S
S
p
+
=
/
- оралиқлар коэффициенти [бунда 
S
-панжара оралиқлари 
(стерженлар ўртасидаги жуда тор тирқиш), 5...15 мм га тенг;
d
-панжара 
стерженларнинг қалинлиги, 8...10 мм га тенг]; 

- сувни тирқишга ён томондан 
келишини ҳисобга олувчи коэффициент (жадвалдан олинади); бурилиш 90
0
да 
86
,
0
=

; 

- сиқилиш коэффициенти;  -тезлик коэффициенти; 
кир
z
- 
киришдаги босим йўқолиш. 
Панжарада ўтишдаги босим йўқолиши А.Р.Беризинский формуласи 
бўйича аниқланди:
g
a
S
S
a
d
S
S
z
кир
пан
2
8
4
,
2
3
,
2
2
6
,
1








+
+






+
=
(4.4) 

---

119 
бунда  - рақамли коэффициент, қирралари думалоқланган тўғри бурчакли 
шаклдаги стерженлар учун 0,318 га тенг; 
a
- панжара стерженларнинг 
баландлиги, 40...70 мм га тенг. 
Оралиқ ва ён деворлардаги галереялар оқимнинг текис ҳаракат 
формуласи бўйича ҳисобланади. Бунда ён девор гелереясидаги сарф, оралиқ 
девор галереясидаги сарфдан икки марта кичиклигини ҳисобга олиш керак. 
Одатда галереядаги тезлик 
гал

берилади, уни 1,5...2,5 м/с га тенг деб қабул 
қилинади. Шунда галерея юзаси қуйидагига тенг бўлади. 
гал
гал


/
Q
гал
=
(4.5) 
Галереядаги сув чуқурлиги, киришдаги сув чуқурлигига тенг ёки ундан 
катта қабул қилиниши мумкин. Катта чуқурликдан кичик чуқурликка ўтиш 
поғона (уступ) билан бажарилади. Гелереяда сув чуқурлигини ошиши оралиқ 
девор кенглигини камайтиришга имкон беради. Галереянинг қабул қилинган 
чуқурлик бўйича унинг кенглиги 
гал
гал
гал
h
b
/

=
(4.6) 
Галереянинг нишаблиги Шези формуласидан аниқланади. 
( )
R
с
i
гал
гал
2
2
/

=
(4.7) 
Галерея узунлиги 
гал
l
бўйича босим йўқолиши қуйидагига тенг бўлади. 
гал
гал
гал
l
i
z =
(4.8) 
Галерея бошида ва охирида бурилишлардаги босим йўқолиши қуйидаги 
формула бўйича аниқланади. 
g
r
b
z
гал
гал
бур
2
sin
23
,
2


=
(4.9) 
бунда 
r
- бурилиш радиуси, чизмадан олинади; 

- бурилиш бурчаки. 
Оралиқ ва ён деворларга таянган нов (акведук) оқимнинг текис ҳаракат 
формуласи бўйича ҳисобланади. Новда берилган тезликлар (1,5...2 м/с) бўйича 
олдин унинг юзаси, сўнгра эса ҳар бир участкаларда (оралиқларда) босим 

---

120 
йўқолиши аниқланади. Нов сарфи ўзгарувчан бўлади, яна оралиқ девордан 
оралиқ деворга ўтишга ўзгаради.
Ҳисоблар асосида нов узунлиги бўйича босим йўқолиши қуйидгига тенг 
бўлади.
n
нов
нов
нов
нов
l
i
l
i
l
i
z
+
+
+
=
...
2
1
(4.10) 
бунда 
нов
i
- нов нишаблиги, нов узунлиги бўйича у доимий бўлиш ҳам мумкин 
ва унинг алоҳида участкалари (оралиқлари) бўйича ўзгаради ҳам; 
1
l
, 
2
l
,
...
, 
n
l
- 
оралиқ деворлар ўқлари оралиғидаги нов алоҳида участкалари узунлиги. 
Галереядан новга чиқишидаги босим йўқолиши қуйидаги формулдан 
ҳисобланди. 
(
)
g
z
нов
гал
кир
2
/
2


−
=
(4.11) 
Нов узунлиги бўйича босим йўқолиш 
нов
z
(4.7) ва (4.8) формулалар 
бўйича аниқланади. 
Босим йиғиндиси 
чик
нов
бур
гал
пан
кир
z
z
z
z
z
z
z
+
+
+
+
+
=

(4.12) 
Каналдаги сув сатҳи белгиси
Z
HDC
СС

−

=

(4.13)