Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 
 
 
 

---

114 
4.3. Тўғон ёрдамида сув олиш
 
 
Умумий маълумотлар ва қўлланиш шартлари. Дарёдаги табиий сув 
сатҳлари истеъмолчиларга ўзи оқар сув сарфини узатиш учун етарли бўлмаган 
вақтларда тўғонли сув олиш гидроузеллари қўлланилади. Сув олиш 
гидроузелларидаги тўғон дарёдаги сув оқимини тўсиб, юқори бъефдаги сув 
сатҳини кўтаради. Сув димлаш тўғонлари сув сатҳини ў қадар баланд 
кўтармасдан дарёдан кафолатланган сув олиш, суғориш шахобчаларига зарарли 
чўкиндиларни ўтказмаслик, сув энергиясидан фойдаланиш, сув транспорти 
қатновини яхшилаш ҳамда суғориш далаларини сув билан таъминлаш учун 
қурилади. 
Тўғонли сув олиш қуйидаги ҳолларда қўлланилади: 1) ўзи оқар бош канал 
салт узунлигини қисқартириш иқтисодий жиҳатдан афзал бўлса; 2) сув олиш 
коэффициенти катта бўлганда иккала қирғоқдан икки томонга сув олишда; 3) 
бир томонга сув олишдан, масалан, кема қатнайдиган дарёлардан маълум 
миқдорда сув олинганда гидроузел ҳудудида кема қатновини ёмонлаштирганда; 
4) гидроузел жойлашган ердан юқорида муз парчалари ҳосил бўлишига ва оқим 
лойқалигини кўпайишига сабаб бўладиган дарёнинг тез оқадиган жойлари, 
бусағалар мавжуд бўлганда. Тўғонли сув олиш гидроузелини қуриш 
олинадиган сув сифатини анча яхшилайди.
Ирригация, яйловларга сув чиқариш ва деривация гидроэлектро-
станциялари учун мўлжалланган сув олиш гидроузеллари таркибига сув олиш 
билан бир қаторда қуйидаги иншоотлар киради: 1) сув ташлаш тўғони; 2) 
маҳаллий материаллардан барпо этиладиган устидан сув ўтказмайдиган тўғон; 
3) сув оқимини иншоотга йўналтирувчи дамбалар ёки ҳар хил йўналтирувчи 
иншоотлар; 4) бош сув олувчи иншоот; 5) лойқа ювувчи қурилмалар; 6) хизмат 
кўрсатиш кўприклари ва тиндиргичлар. 
Дарёнинг оқими бир вақтнинг ўзида гидроэнегетикага ҳам фойдаланилса 
гидроузел таркибига гидроэлектростнация, кема қатнайдиган дарёларда-кема 

---

115 
ўтказувчи шлюзлар, балиқларнинг увилдириқларини сочиш учун ўтадиган 
дарёларда-балиқ ўтказувчи иншоотлар киради. 
Сув ташловчи тўғонлар паст босимли қилиб бажарилади ва уларнинг сув 
қўйилиш фронти ўлчамлари оқимни йўналтирувчи дамбалар билан чеграланган 
турғун ўзан билан мувофиқлаштирилган бўлиши керак. Бу ўзанни жойини 
ўзгартиришини олдини олиш ва тўғон олдида оролчаларнинг ҳосил бўлишига 
йўл қўймайди, ҳамда ундан максимал сув сарфларини ўтказишни таъминлайди.