Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

4.2.5. Бош иншоот гидравлик ҳисоби 
Бош иншоотни гидравлик ҳисоблаш натижасида ҳисобий сув сарфини 
ўтказиш учун иншоотнинг кенглигини ва шунингдек, бош канал ва дарёнинг 
иншоотга яқин ерларига зарар келтирмаслик шартлари аниқланади. Ҳисоблар 
бўйича тирқишнинг кенглиги аниқланади, бьефларнинг туташиш режими 
текширилади ва иншоотнинг баландлик бўйича ўлчамлари белгиланади. 
4.7 - расм. Тизимни ишлаш даврида дарёдаги ва бош каналдаги сув сатҳларининг қўшма 
графиклари. 
Гидравлик ҳисоблар учун қуйидагилар берилган бўлиши керак:
1) тизимни ишлаш даврида ҳисобий йил учун йил давомида дарёдаги сув 
чуқурликларининг (ёки сув сатҳларининг) ўзгариш графиги 
( )
t
f
H =
1
сув 
чуқурликлари олинадиган сарфлар эгри чизиқли боғланиши 
( )
1
Q
H
f
=
; 
2) тизимнинг ишлаш даврида йил давомида бош каналдаги сув 
чуқурликларининг (ёки сув сатҳларининг) графиги 
( )
t
f
h =
в сув чуқурликлари 
ва олинадиган сарфлар эгри чизиқли боғланиши 
( )
h
f
=
Q
; 
3) сувни каналга келиш бурчаги;
4) бош иншоотнинг якуний конструктив тузилишини қабул қилиш 
(тирқишлар сони, оралиқ деворларнинг планда кўриниши, кириш остонасининг 
шакли, сузгичларни ушлаб қолувчи панжаранинг, шандор деворининг, 
диафрагманинг ва бошқаларнинг жойлашуви). 

---

113 
Бош иншоот тирқишлари кенглигини аниқлашда дарёдаги сув сатҳини 
табиий сарфига тўғри келадиган қилиб эмас, балки ундан олинаётган сув 
сарфини ҳисобга олинган ҳолат учун яъни 
1
H
эмас 
2
H
учун қабул қилиш 
мақсадга мувофиқдир. Дарё учун
( )
t
f
H =
1
ва 
( )
1
Q
H
f
=
канал учун 
( )
t
f
h =
ва 
( )
h
f
=
Q
маълум бўлганда Q
1
ва Q ни айириб ташлаб дарё створидаги 
водосливнинг пастки қисмининг охири олдида
1
H
чуқурликни аниқлаш 
мумкин. Сўнгра, дарёдаги сув чуқурлиги (ёки сув сатҳлари) графиги 
( )
h
f
H =
2
тизимни ишлаш вақтида қурилади ва унга ана шу давр учун 
2
H
билан умумий 
нолга келтирилган бош каналдаги сув чуқурликлари қўйилиб, бош иншоотнинг 
кенглигини аниқлаш имконини берадиган маълумотлар олинади. Бош иншоот 
кенглиги олинадиган сарфнинг миқдори дарё ва канал сув сатҳлари орасидаги 
фарққа боғлиқ бўлади. Агар бу фарқ бўлмаса, бу даврда тўғонсиз сув олишда 
дарёдаги сув сатҳи талаб қилинадиган сарфни олишга имкон бермайди.
Иншоот тирқиши кенглигини аниқлаш учун қўшма графикларидан 
олдиндан сув олишнинг критик даврларидаги (масалан, 1,2,3 нуқталар) сув 
сарфларининг кичик айирмалари 
3
2
1
,
,
z
z
z
танланади. Чунки кўриладиган 
даврларда каналга ҳар хил сарфлар олинади, улардан қайси бири ҳисобий 
бўлиши ноъмалум. Шунинг учун тирқиш кенглиги барча танланган ҳолатларда 
аниқланади ва лойиҳада уларнинг ичидан каттаси қабул қилинади.
Бош 
иншоот гидравлик 
ҳисоби 
ирригация 
тармоқларидаги 
иншоотларнинг гидравлик ҳисобидан фарқ қилмайди ва ён томонга жойлашган 
очиқ турдаги тирқишдан оқим кўмилиб ўтадиган кенг остонали водослив сув 
сарфи формуласи бўйича олиб борилади.
Дарёнинг юқори сув сатҳлларида сув шандорлар орқали ва сўнгра затвор 
остидан ўтади.