Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

Таянч сўз ва иборалар

Нитробирикмалар, октет формула, нитробирикмаларнинг қайтарилиши, ацинитро-шакл, таутомер ўзгариш, нитроаренлар.

7.3. Аминобирикмалар

Маъруза режаси:

1. 
   Аминларнинг ўзига хос синфланиши, номланиши
   
2. 
   Аминларнинг олиниши ва физикавий хоссалари
   
3. 
   Алкил (арил) аминларнинг кимёвий хоссалари. Айрим вакиллари ва аҳамияти
   
4. 
   Диаминлар
   

Аминобирикмаларнинг аммиак молекуласидаги водород атомларини углеводород радикалларига алмашинишидан ҳосил бўлган бирикмалар деб қараш мумкин.
А

ммиакдаги битта водород радикалга алмашса бирламчи, иккита водород алмашса иккиламчи ва учта водород алмашса учламчи амин ҳосил бўлади:

Номланиши ва изомерияси. Аминобирикмаларни эмперик номенклатура бўйича номлашда аминогуруҳ билан боғланган радикал номи охирига амин сўзи қўшиб ўқилади. Систематик номенклатура бўйича номалшда эса аминобирикма молекуласидаги углерод атомининг сонига қараб, унга мос келадиган тўйинган углеводород номи олдига «амино» сўзи қўшиб ўқилади ва аминогуруҳнинг ҳолати рақамлар билан кўрсатилади.

Олиниш усуллари. Аминобирикмаларни спиртлар ва галоидалкилларга аммиак таъсир эттириб, нитробирикмалар, нитрил ва изонитрилларни қайтариб кислота амидларини оксидлаб олиш мумкин.
1

. Спиртларга юқори ҳароратда катализатор иштирокида аммиак билан таъсир эттирилганда бирламчи, иккиламчи ва учламчи аминларнинг аралашмаси ҳосил бўлади:
2

. Галоидалкилларга аммиак билан таъсир этилганда дастлаб туз ҳосил бўлади. Бу туз аммиак билан парчаланганда аминобирикма эркин ҳолда ажралиб чиқади:
Бу жараёнда ҳам бирламчи амин билан бирга иккиламчи ва учламчи аминлар аралашмаси ҳосил бўлади.
3

. Нитробирималарни қайтариб аминобирикмалар олиш усули 1842 йилда рус кимёгари Н.Н. Зинин томонидан кашф этилган бўлиб, аминобирикмаларнинг асосий қисми саноатда шу усул билан олинади:

Бунда қайтарувчи сифатида водород ва бошқалардан фойдаланилади. Жараённи нейтрал, кучсиз кислотали ва ишқорий муҳитларда олиб бориш мумкин.

4

. Аминобирикмаларни кислота амидларини парчалаб (Гофман реакцияси) ҳосил қилиш мумкин:
5

. Нитриллар қайтарилганда бирламчи, изонитриллардан эса иккиламчи аминлар ҳосил бўлади:


Физик хоссалари. Аминларнинг дастлабки вакиллари – метиламин, диметиламин, триметиламин – оддий шароитда газ. Сувда яхши эрийди, аммиак хидига эга. Қолган аминлар аммиак хидига эга бўлган суюқликлардир; юқори аминлар ёқимсиз хидга эга бўлган суюқ ёки қаттиқ моддалардир. Тенг углерод атоми сақлаган иккиламчи аминлар бирламчи аминларга қараганда паст ҳароратда қайнайди. Масалан: диэтиламин 56⁰Сда н-бутиламин 75⁰С да қайнайди.
Оддий аминлар аммиакдан фарқ қилиб ҳавода ёнади.