Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё – технология институти

Физик хоссалари. Бензол ва унинг гомологларининг галогенли ҳосилалари суюқ ёки қаттиқ моддалар бўлиб, фторли ҳосилалар паст, йодли ҳосилалар эса юқори ҳароратда қайнайдилар.
Масалан:
С₆Н₅F – 85⁰C; С₆Н₅Cl – 132⁰C
С₆Н₅Br – 156⁰C; С₆Н₅J – 188⁰C
Уларнинг зичликлари 1 дан юқори. Сувда эримайдилар. Кўп органик эритувчиларда яхши эрийдилар.
Кимёвий ҳусусиятлари. Галогенариллар галогеналканлардан фарқли улароқ, нуклеофиль реагентлар билан деярли реакцияларга киришмайдилар. Улар ишқор, кумуш тузлари, цианидлар, аммиак ва бошқалар билан оддий шароитда реакцияга киришмайдилар.
Хлор ва бромбензол ўювчи ишқорлар билан 300⁰С да, аммиак билан мис ёки уларнинг тузлари иштирокида 180-200⁰С дагина реакцияга кириша оладилар. Улар бу ҳусусиятлари билан галогени қўшбоғнинг ёнида жойлашган ёғ қатор галогенли ҳосилаларни эслатадилар. Бу галоген арилларни оралиқ карбаноли ҳосил бўлишлигининг қийинчилиги туфайлидир. Ҳалқада жойлашган галоген атоми ҳалқа билан ўта мустахкам боғ ҳосил қилади.
А

роматик ҳалқадаги галогенни нуклеофиль алмашиниш реакцияларига киришиши ёғ қатор галогенли бирикмаларникидан фарқ қилади ва босқичли боради. Бу жуда кўп тажрибалар ёрдамида исботланган. Кучли нуклеофиль реагентлар ёрдамида галогенариллардан галогенводородлар ажралиб чиқиб, реакцияга киришувчанлик қобилияти жуда юқори бўлган дегидробензол ҳосил бўлади. Дегидробензол сўнг реакция зонасидаги нуклеофиль агент, масалан, сув ёки аммиак билан жуда тез реакцияга киришади ва охирги маҳсулотни ҳосил қилади, масалан:
Юқоридаги реакциянинг механизми шу билан исботланадики, алмашинаётган гуруҳ ҳамма вақт ҳам галоген ўрнига бирикмайди. Масалан, п-хлортолуол гидролизланганда п- ва м-крезолларнинг тенг миқдордаги аралашмаси ҳосил бўлади:

о

-Хлорамизолга аммиак билан таъсир этилганда фақат м-аминианизол ҳосил бўлади.
С

₁₄ нишонланган атоми хлор бензолга аммиак билан таъсир этилганда тенг миқдорда С₁₄ 1- ва 2-ҳолатда бўлган анилинлар аралашмаси ҳосил бўлади:

Бундай «қайта гуруҳланиш»нинг сабаби нуклеофиль агентларни дегидробензолдаги учбоғга икки йўналиш бўйича бирика олишларида деб тушунтирилади.

Бензол ҳалқасида галогенга нисбатан орто- ёки пара-ҳолатларда электроакцептор гуруҳлар –NO₂; -SO₃H; -COOH ва бошқаларнинг бўлиши галоген атомларнинг қўзғалувчанлигини кескин ошириб юборади. Бунинг сабаби о- ёки пара-ҳолатдаги, иккинчи тур ўринбосарлари манфий зарядни қисман қайта гуруҳланиши ҳисобига оралиқ -комплексни барқарорлаштиради.
Г

алогени ён занжирда жойлашган ароматик галогенли бирикмалар галогеналканларни барча хоссаларини такрорлайдилар. Айрим ҳолларда улар галогеналканларга қараганда юқори реакцияга киришувчанлик қобилиятини намоён қиладилар. Масалан, бензил хлорид н-пропил бромидга қараганда осон гидролизланиши, 3-ламчи аминобирикмалар билан тўртламчи аммоний асослари ҳосил қилиши каби реакцияларга 300 марта осон кириша олади. Бунинг сабаби, бензил хлориддан хлор атомининг ажралиши натижисида ҳосил бўладиган катионнинг ўзига хос барқарорлиги туфайли деб тушунтирилади:
Шу сабабли бензол ҳалқасидаги электродонор ўринбосарлар бу катионни баркарорлигини оширадилар; электроакцептор ўринбосарлар эса унинг баркарорлигини камайтирадилар.
А

роматик галогенли бирикмалар магний билан галогеналканларга ухшаш осонлик билан реакцияга кириша оладилар:

У

ларнинг бу ҳусусиятидан фойдаланиб, ҳалқадаги галоген осонлик билан карбоксил гуруҳи билан алмашиниши мумкин:
А

роматик галогенли бирикмаларда ҳалқадаги углеводородлар галогенлар, нитрат, сульфо- ва бошқа гуруҳлар билан осон алмашина олади. Бу жараёнлар бензолдагига нисбатан қийинроқ кечади. Хлорбензол хлорланганда асосан, п-дихлорбензол, оз миқдорда о-дихлорбензол ҳосил бўлади. м-Дихлорбензол эса жуда ҳам оз миқдрода ҳосил бўлади Бунинг сабабини қуйидагича тушунтириш мумкин. Хлорбензолга галоген (Х) таъсир этганда қуйидаги -комплекслар ҳосил бўлиши мумкин:
Булардан I ва III-комплексларнинг турғунлиги II-никига қараганда юқоридир.