Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

 
1.4. Иқтисодиётни глобаллашуви ва Халқаро аудиторлик 
стандартларининг қўлланилиши
Аудит кўп йиллик тарихга эга, аудитнинг ватани Англия ҳисобланиб, бу 
ерда 1864 йилда Компаниялар тўғрисида қонунда аудит илк бор жаҳонда 
мустақил молиявий назорат расмий мақомига эга бўлди.
Англия ва АҚШда аудиторлик фаолиятини тартибга солиш билан махсус 
ташкилотлар шуғулланиб, улар ўз аудит стандартлари, шунингдек, касбий 
этика кодексларини ишлаб чиққан ва тасдиқлаган, яъни сифатли аудитни 
ўтказиш учун бирмунча қулай инфратузилма яратган. 
ХХ асрнинг иккинчи ярмида иқтисодиётнинг дастлабки глобаллашув 
йўналишлари белгиланиб, улар аудиторлар, инвесторлар ва турли 
мамлакатлар молиявий ҳисобдорлигидан фойдаланувчилар учун маълум 
йўриқнома материаллари яратишни талаб этди. Бухгалтерия ҳисоби халқаро 
стандартлари (БҲХС) ва Халқаро аудит стандартлари (ХАС) шундай 
йўриқнома материалларига айланди. ХАС деганда ягона қоида ва усуллар 
тушунилиб, аудитор аудиторлик текширувини ўтказиш ва уларнинг 
натижаларини расмийлаштиришда уларга амал қилиши керак. 
1977 йилда ташкил этилган 
Халқаро Бухгалтерлар Федерацияси 
(ХБФ) (International Federation of Accountants – IFAC)
ХАСни ишлаб 
чиқиш ва тасдиқлаш билан шуғулланади. 1977 йилдан бошлаб, ривожланган 
мамлакатларда фойдаланилувчи миллий стандартлар ХБФ томонидан таклиф 
этилган дастлабки ХАС учун асос сифатида хизмат қилди.
ХАС, биринчи навбатда, (замонавий “Big Four”) гуруҳи таркибига 
кирувчи халқаро аудиторлик ташкилотларида фойдаланила бошлади, чунки 
улар асосан трансмиллий корпорацияларда аудит ўтказиб, уларнинг 
инвесторлари молиявий ҳисоботларнинг шаффофлиги ва ХАСга кўра, 
аудиторлик хулосасини тақдим этишни талаб этганлар. 
Табиатда ҳеч нарса доимий эмас, глобал иқтисодий ва молиявий 
ўзгаришлар туфайли ХАСни доимий қайта кўриш ва ўзгартиришлар киритиш 
талаб этилиб, 1977 йилдан бошлаб, ҳар йили ХБФ томонидан мавжуд 

---

28 
стандартлар замонавий таҳрирда нашр этилади, заруратга кўра янгилари 
қўшилади. 
Иккинчи минг йилликнинг бошланиши халқаро даражада биринчи 
навбатда Европа Ҳамжамияти даражасида аудиторлик фаолиятини жиддий 
ислоҳ этиш билан нишонланди. Натижада кўплаб мамлакатларда, шу 
жумладан ЕИ мамлакатларида янги халқаро стандарларни жорий этиш тавсия 
этилди.
Натижада кўп давлатларда, шу жумладан Европа давлатлари ҳам аудит 
талаблари ХАС Халқаро аудиторлик амалиёти қўмитаси (ХААҚ) томонидан 
тавсия этилган халқаро ахлоқ кодекси орқали аудиторлик фаолиятига катта 
назорат ва эътибор қаратгандир. Масалан: Россия Федерацияси молия 
вазирлиги қошида “Аудиторлик фаолияти иттифоқи“ тузилган ёки бўлмаса, 
АҚШда 2002-йилда “Сарбейнса оксли” қонуни қабул қилинган, шу асосда 
ҳозирги вақтда бухгалтер ҳисоботи ва аудиторлик назорати актив фаолият 
юритиб келмоқда. Европа иқтисодий майдонида, молиявий уйғунлик кучайиб 
бормоқда ва жамоатчилик назоратини яратиш ва ривожлантириш, 8-Европа 
комиссиясининг кўрсатмасига бинонан киритилгандир. Бунда янги версия 
бўйича комплекслар доирасида маҳсулотлар ишлаб чиқариш амалга 
оширилиб келинмоқда. Бу ўз ўрнида инвесторларни ишончини қайта тиклаш 
ва кучли молиявий жанжаллардан юқори ҳимоя даражасида ўтиш кафолатини 
беради. Мустақил аудитни ташкил етиш иттифоқ давлатлар ўртасида янги иш 
фаолияти ҳисобланиб, бунда давлат мулкини ўзлаштирилиши, қимматли 
қоғозлар бозорини ривожлантириш ва халқаро молиявий бозорга кириш 
кўзда тутилгандир. 
2006-йилдан бошлаб ЕИ ўз аъзоларига ХАСга ўтишни ва фойдаланишни 
тавсия қилди ва улардан кўпчилиги ХАС ишлатиб келмоқда. МДҲ 
давлатларидан Қозоғистон ва Қирғизистон ҳам ХАСга ўтгандир. Ҳамда 
иттифоқ майдонидаги давлатлардан бўлмиш Озарбайжон, Арманистон ва 
Грузия миллий таркибда ХАСдан бевосита фойдалана бошлади. Шунингдек 
Ўзбекитон ҳам ХАС асосида ўзининг миллий стандартини яратди.

---

29 
Аудиторлик текшируви методикаси зарурати бухгалетрия ҳисоби ва 
аудитда кўп кўзга ташланади. Биринчидан ишлаб чиқарилган ягона ҳисоб 
стандартлари ва принциплари бухгалтерия ҳисоботининг ягона бўлишига 
сабаб бўлади ва аудитга умумий ёндашиш имкониятлари пайдо қилади, 
трансмиллий корпорацияларни ўсишига ҳам сабаб бўлади ва улар турли 
давлатларда бухгалтерия ҳисоботининг юритилишини ягона принципларини 
ишлаб чиқади. 
Аудит нормаларини ишлаб чиқаришда асосий ўринни Халқаро 
бухгалтерлар федерацияси эгаллайди. Бу федерация ҳар қандай халқаро 
ташкилот каби ўзининг устави ва конституциясига эгадир. Халқаро 
бухгалтерлар федерациясининг уставига кўра бу ташкилотнинг асосий 
вазифаси дунё миқёсида “бухгалтер” касбига эътиборини кучайтириш ва 
ҳисоб-китоб стандартларини дунё талабига мос келишлигини таъминлашдир. 
ХБФнинг қошида халқаро аудиторлик амалиёт қўмитаси (ХААҚ) мавжуд 
бўлиб, у, аудит нормативларини, мажбуриятларини ва ҳисоб-китоб 
жараёнида пайдо бўлган муаммоларни бартараф этиш вазифасини бажаради. 
Шуни ҳам таъкидлаш керакки бу мажбуриятлар (талаблар) иттифоқга аъзо 
бўлмаган давлатлар учун мажбурий эмас. Ҳар бир давлатнинг молиявий ва 
аудиторлик хизматларини назорат қиладиган идоралар мавжуд. Аудитнинг 
халқаро нормативларини ишлаб чиқариш шулардан иборат:
1. "ХААҚ" молиявий таклифлар киритади ва уларни ижро этишда ёрдам 
беради.
2. Жамланган маълумотларни ўрганиб, уларни стандарт ва 
нормативларини кўриб чиқади. Иттифоқга аъзо бўлган давлатларда 
қўлланишини таъминлайди.
3. Норматив режаларни ўрганувчи ташкилот ишлаб чиқади ва уни 
тасдиқлаш учун ХААҚга беради.
4. ХААҚ умумий таркибнинг 3/4 лекин 9 овоздан кам бўлмаган овоз 
билан режани тасдиқлайди.
5. Режа нормативларини ўрганиб чиқиш учун иттифоқга аъзо бўлган 
давлатларга жўнатилади. 

---

30 
6. Изоҳларни ўрганувчи ташкилот томонидан ўрганиб чиқилади ва 
ХААҚга юборилади.
7. ХААҚ умумий таркибнинг 3/4 лекин 9 овоздан кам бўлмаган овоз 
билан режани тасдиқлайди.
8. Тасдиқдан ўтган режа (дастур) тайёр меъёрларга жавоб берадиган 
ҳужжат сифатида чоп этилади ва амал қилиш кучига киради. 
ХААҚ халқаро федерацияси бухгалтерлар доимий аъзоси ҳисобланади. 
ХААҚнинг аъзолари иттифоқга аъзо бўлган давлатларида фаолиятини 
юритишади. Кенг қамровли ишлар олиб бориш мақсадида у ташкилотга аъзо 
бўлмаган давлатлардан фуқаролари ҳам аъзо бўлиши мумкин. Айни вақтда 
ХААҚнинг вазифаларини стандартларни тўғрилигини кафолот берувчи 
иттифоқ бажаради. Унинг таркибига мониторинг уюшмаси ҳам киради. У 
ХААҚ аъзоларини ҳамкорлигини назорат қилади. Шундай қилиб ХААҚнинг 
вазифаси шундан иборатки, улар миллий аудитнинг интеграцияси, иқтисодий 
алоқалар аудиторлик касбларини ривожланиши ва дунё талаблари 
даражасига жавоб берилишини ва якка тартибдаги аудит ва унинг сифатини 
оширишда хизмат қилади.
Шунингдек бу ташкилот (ХБФ) Халқаро аудиторлик стандартларидан 
ташқари халқаро сифат назоратини ва профессионал этика меъёрлари 
кодексини тасдиқлайди ва иш жараёнида 3 вазифани талаб қилади: 
1. Аудиторлик малакасини ошириш. 
2. ХААҚнинг уставини шакллантиришни назорат қилиш. 
3. Мониторинг ва юқорида қўйилган талабларни назорат қилиш. 
Агарда бу қоидалар бузилса улар давлат миқёсида чора-тадбирлар 
кўришни амалга оширади. 
2005-йилдан бошлаб Европа Иттифоқи давлатлари 8-директив Европа 
комиссиясида томонидан ХБФ талаблари стратегик жиҳатдан муҳрланди. 
Халқаро аудит стандартига ўтиш тавсияси бир вақтнинг ўзида ХБФни барча 
талабларини бирдек қондиришни англатади. Бу эса ЕИ давлатларидаги барча 
аудиторлар ва аудиторлик ташкилотларни оғир ахволга тушириб қўйди.

---

31 
ЕИ нинг барча давлатларида профессионал аудиторлик ташкилотлари 
давлат органлари билан ҳамкорликда аудиторларнинг профессионал хизмати 
ва иш олиб боришини бахолаш билан қуйидаги кейинги вазифаларни талаб 
қилади:
- ХАС билан аудиторлик хизматларини мос келиши; 
- профессионал этика кодекси мажбуриятларини алоқадорлиги; 
-аудиторлик 
сертификатларини 
олиш 
мақсадида 
имтиҳонлар 
топширилиши; 
- узлуксиз йиллик профессионал тайёргарлик; 
- мажбуриятлар бажарилиши ҳуқуқий жавобгарликни олиши; 
- аудиторлик ташкилотларини мажбуриятлари лицензияланганлиги; 
-
Аудиторлар фаолиятининг ички сифат назорати тизимининг 
ташкилотлари; 
-
Аудиторлик ташкилотлари фаолиятининг ташқи сифат назорати 
тизимининг ташкилотлари; 
-
Қимматли қоғозлар бозори амал қилиниши назорати бўйича 
талабларини бажариш. 
Европа иттифоқига қабул қилинган мамлакатлар аудитни бошқаришнинг 
давлат миқиёсида фарқларга эга бўлган, халқаро миқёсда аудитни замонавий 
бошқариш бўйича текширув бўлиб ўтди ва қуйидаги йўналишларни тақдим 
этди: давлат бошқарув ўрнини қайта баҳолаш; давлат вакилининг назорати; 
аудит функцияларига эътиборни қаратиш; халқаро аудит стандартларига 
миллий ваколат бериш; бозор бошқарувчиларига юқори ўрин ва аҳамият 
бериш. Шундай қилиб, ХАСни қўллаш учун инфратузилмани яратишга 
хизмат қилувчи IFACнинг барча талабларини бажарилишини таъминлайди. 
ХАСни муваффақиятли қўллашга хизмат қилувчи инфратузилмани яратиш 
зарурлигини кўрсатади. Барча тизим замонавий кўприк таянчи кўринишида 
намоён бўлиб, қуйидаги келтирилган таркиблар аудиторлик фаолияти ва 
ташкилотларига IFACни талабларига жавоб берганидагина ишга тушиши 
мумкин: 
Касбий талаблар тизими; 
Ижро этишнинг ички мониторинги; 

---

32 
Таълим ва тренинглар; 
Касбий этика; 
Сифат ташқи назорати. 
Турли мамлакатларда ХАСни қўллаш учун инфратузилма кўрсаткичлари 
билан МФБ талабларини бажариш бўйича ўтказилган таҳлил натижалари 
қуйидаги 1.1-жадвалда келтирилган
1
. Жадвал Ўзбекистон, Қозоғистон, 
Россия, Франция, Чехия, АҚШ ва Англияда ХАСнинг 7 та асосий 
кўрсаткичларини акс эттиради. 
Бошқа мамлакатлар билан солиштирганда аудиторлик фаолиятини 
амалга ошириш учун яратилган инфратузилма Англия ва АҚШ 
мамлакатларида мукаммалроқ бўлиб, бу давлатлар узоқ муддат давомида уни 
ривожлантириш ва такомиллаштириш имконига эга бўлганлар. 
ЕИ мамлакатлари, хусусан, Франция Республикаси тажрибасига кўра, 
1999-2005 йилларда ХАСга ўтиш ХАСни қўллаш учун тегишли 
“инфратузилма”нинг яратилиш шароитида амалга оширилади, чунки 8-
Европа Комиссияси Директивасининг 29-моддаси сифатли хизмат 
таъминланишининг унифицирланган тизимини яратиш масалаларига 
бағишланиб, у аудиторлик фаолиятининг асосий тамойилларидан бири 
ҳисобланади.