Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

МКИ бошқаришнинг ички воситалари. 
МКИни бошқариш ички 
восталарининг мақсади фақат ваколатли ҳаракатларни бажаришда амалий 
дастурларни бошқаришнинг ўзига хос жараёнларини ўрганиш ҳамда уларни 
рўйхатга олишни таъминлашдан иборатдир. 
МКИ нинг ҳисобга олиш ва ички назорат тизимини баҳолашга 
таъсири. 
МКИ бошқарувининг ички воситалари ички назорат мақсадларига 
эришишда ёрдам бериб, қўлда бажариладиган амалларини ҳам, 
мутахассислар томонидан ишланган махсус дастурларни ҳам ўз ичига олади. 
 

---

111 
6-БОБ. АУДИТОРЛИК ҲУЖЖАТЛАРИ. АУДИТОРЛИК ДАЛИЛЛАРИ
 
6.1. Аудитни ҳужжатлаштириш 
 
6.1.1. Аудит иш ҳужжатларининг моҳияти ва аҳамияти, 
стандартнинг мақсади ва вазифалари, амал қилиш соҳаси 
Аудит амалиётида ишчи қоғозларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Биз 
ушбу бобда ишчи қоғозларнинг асосий хусусияти ва уларнинг аудит 
текшируви жараёнидаги роли билан танишамиз.
“Аудитни ҳужжатлаштириш” деб номланган № 6 АФМС (Ўзбекистон 
Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 04.08.1999 йил № 61 сон билан 
тасдқиланган ва Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан 
03.09.1999 йил № 812 сон билан рўйхатга олинган)га асосан аудиторлик 
ташкилоти томонидан ўтказиладиган аудит натижалари ушбу стандартга 
мувофиқ расмийлаштирилган иш ҳужжатларда акс эттирилиши лозим.
Ишчи қоғозлар – мижознинг бухгалтерия ёзувлари, ҳужжатлари ва 
аудиторнинг хулосаси ўртасидаги боғловчи восита ҳисобланади. Ушбу 
қоғозларда аудиторлар томонидан бажарилган барча ишлар акс эттирилади 
ва аудит хулосаси учун асос ҳисобланади.
Аввалги бобларда кўриб ўтганимиздек, аудитор молиявий ҳисоботлар 
юзасидан ўз хулосасини бериши учун етарли миқдорда ва сифатли аудит 
далилларини тўплаши лозим. Бу далиллар эса аудит ишчи қоғозларида 
кўрсатилиши керак.
Мижознинг пул маблағлари бўйича ҳисоботи ва банкнинг шу мижоз 
ҳисоб рақами бўйича ҳисоботининг аудитор томонидан таққосланишида 
тузилган ҳужжат, корхона счётлари таҳлилига оид ҳужжатлар, мижоз ички 
назорат тизимининг блок – схема кўринишида тасвирланиши, корхона 
дебитор ва кредиторларидан олинган тасдиқлов хатлари, саволномалар каби 
ҳужжатларнинг барчаси аудит ишчи қоғозларига мисол бўла олади.
Ушбу мисолдан кўриниб турибдики, аудит ишчи қоғозлари кенг 
қамровли тушунча. Ишчи қоғозларнинг аудит фирмаси партнёри учун 
аҳамияти ҳам ниҳоятда катта. Маълумки, аудиторлик хулосаси аудит 
фирмаси томонидан тузилади ва партнёр томонидан имзоланади. Аммо аудит 

---

112 
текширувининг барча босқичларини бевосита партнёрнинг ўзи олиб 
бормайди. Партнёрнинг текширув якунида молиявий ҳисоботлар юзасидан 
фикри айнан шу ишчи қоғозларга асосланган ҳолда шаклланади. Шу сабаб, 
ишчи қоғозларда партнёрда молиявий ҳисоботларга нисбатан ўз 
профессионал фикрини баён этиши учун лозим бўлган барча маълумотлар 
кўрсатилиши керак.
Баъзи аудиторлик фирмалари ўзларининг янги ходимларини фирманинг 
ишчи қоғозларни тайёрлаш “услубиятини” ўрганишлари учун махсус курслар 
ташкил этадилар. Албатта ишчи қоғозларнинг ягона шакли йўқ. Чунки 
аудиторлар янги мижозга хизмат кўрсатганда аввалги мижоздан мутлақо 
фарқланувчи операциялар, бухгалтерия ёзувлари ва ички назорат тизимига 
дуч келадилар. Бундан, аудитор ҳар бир текширувда айнан шу текширув 
учун мос келувчи ишчи қоғозларни ишлаб чиқиши лозим деган хулоса келиб 
чиқади.
Аудит ишчи қоғозлари аудитор учун қуйидаги тарзда аҳамият касб 
этади: 
1. ишчи қоғозлар аудитор учун текширувни тақсимлаш ва 
мувофиқлаштириш имконини беради;
2. партнёр, менежер ва катта аудиторлар учун ассистентлар ишини 
доимий назорат қилиб боришга замин яратади;
3. аудитор хулосаси учун асос бўлади;
4. ушбу мижозда келгусида аудит текширувини режалаштириш ва 
ўтказишда ёрдам беради.
Ишчи қоғозлар текширувни тақсимлаш ва мувофиқлаштириш имконини 
беради. Аудит текшируви биргаликда, жамоа бўлиб амалга ошириладиган 
фаолиятдир. Ҳар бир текширувда бир неча аудитор, аудиторлик 
фирмасининг бир неча бўлимлари ҳам қатнашиши мумкин. Ушбу 
аудиторлар, бўлимларнинг иши айнан ишчи қоғозлар воситасида ўзаро 
мувофиқлаштирилади. Бу вазифани амалга ошириш турли ассистентларга 
турли ишчи қоғозларни тайёрлаш мажбуриятини юклаш орқали 

---

113 
бажарлилиши мумкин. Мисол учун, катта аудитор бирор ҳужжатнинг 
сарлавҳасини киритиши ва унда акс эттирилиши лозим бўлган бир неча 
операцияларни намуна тариқасида келтириши мумкин. Бу услуб асосида 
катта аудитор бир вақтнинг ўзида бир неча ассистентлар ишини назорат 
қилиб бориш имконига эга бўлади.
Ишчи қоғозлар партнёр, менежер ва катта аудиторлар учун ассистентлар 
ишини доимий назорат қилиб бориш имконини беради. Ишчи қоғозлар 
ассистентлар томонидан тайёрлангач, улар катта аудитор томонидан кўриб 
чиқилади. Агар бу қоғозларда муҳим камчиликлар аниқланса, катта аудитор 
буни ассистентга тушунтиради ва ишчи қоғозни қайта кўриб чиқишни 
сўрайди. Тайёрланган ишчи қоғозлардан катта аудитор қониқиш ҳосил 
қилгач, бу ҳужжатларни менежерга тақдим қилади. Менежер ҳам ишчи 
қоғозлар билан танишади ва агар яна камчиликлар аниқланса бу ҳужжат 
ходимларга қайтарилади. Менежер ҳам ишчи қоғозлардан қониққач, уларни 
фирма партнёрига беради.
Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики, аудит ишчи қоғозлари 
воситасида аудит текширувини олиб бораётган фирма ходимлари иши 
доимий равишда назорат қилиб борилади. Бунинг натижасида фирма 
ўтказаётган текширув сифат талабларига жавоб беради.
Аудитор хулосаси учун асос бўлади. Ишчи қоғозларда аудиторлик 
фирмаси томонидан молиявий ҳисоботлар бўйича хулоса берилиши учун 
етарли бўлган миқдордаги далиллар келтирилиши керак. Чунки ижобий 
аудиторлик хулосасига асосланган холда иш олиб борган инвестор келгусида 
зарар кўриш натижасида аудиторлик фирмаси устидан судга арз қилганда 
аудиторлик фирмаси ўзини ҳимоялаши учун айнан шу ишчи қоғозлар асос 
бўлади.
Ушбу мижозда келгусида аудит текширувини режалаштириш ва 
ўтказишда ёрдам беради. Корхонада аввалги йилларда ўтказилган аудит 
текшируви натижасида тайёрланган ишчи қоғозлар келгуси аудит 
текширувини режалаштириш ва ўтказишда бой маълумотлар манбаи 

---

114 
ҳисобланади. Мисол учун, аввалги йилларда қўлланилган ишчи қоғозларга 
асосан олдинги йил аудит текширувини ўтказиш учун сарфланган вақт 
ҳажми, мижоз ички назорат тизими, олдинги йилларда аудитор дуч келган 
муаммолар тўғрисида батафсил маълумот келтиради.
Аммо, аудитор аввалги йиллар ишчи қоғозларидан намуна сифатида 
фойдаланганда эҳтиёткор бўлиши лозим. Чунки мижознинг аввалги 
йиллардагига нисбатан жорий йилдаги операцияларида, ички назорат 
тизимида муҳим ўзгаришлар рўй берган бўлиши мумкин. Шунингдек, 
аудитор жорий йил аудит текширувини аввалги йилларга нисбатан ҳар 
тарафлама сифатли ўтказишга доимий ҳаракат қилиши лозим. Аммо, ҳар 
қандай вазиятда ҳам олдинги йил ишчи қоғозларида келтирилган 
маълумотлар жорий йил аудит текшируви учун жуда катта аҳамиятга эга.
Самарали аудит текшируви ўтказилиши учун аудиторга мижоз 
фаолиятига доир барча маълумотларни олишга имкон яратиб берилиши 
керак. Аммо, бу маълумотларнинг катта қисми мижоз сири ҳисобланади. 
Мисол учун, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархи, раҳбарият иш ҳаққи 
миқдори, корхонанинг маҳсулот сифатини ошириш учун амалга ошираётган 
ишлар. Шу сабаб, аудиторлар бу маълумотларни сир сақлай олмаса, мижоз 
рақобатчилар, ходимлардан бу маълумотларни сир сақлаш учун аудиторга бу 
маълумотларни бермаслиги мумкин. Бунинг натижасида аудит текширувини 
самарали ташкил этишнинг имкони бўлмайди.
Аудитор томонидан олинган бу тур маълумотларнинг барчаси аудит 
ишчи қоғозларида баён этилади. Шу сабаб, ишчи қоғозлар ҳам махфий 
ҳисобланади. AICPA ташкилоти томонидан чиқарилган аудиторлик 
фаолиятига доир стандартларда “Аудит текшируви жараёнида қўлга 
киритилган маълумотларни аудитор мижоз розилигисиз учинчи тарафга 
ошкор этмаслиги лозим” деб таъкидланади. Шунингдек, мижоз ҳозирги 
аудиторлик фирмаси хизматларидан вос кечса ва янги аудиторлик 
фирмасини жалб этса, аввалги аудит фирмаси кейинги аудит фирмасига 

---

115 
мижоз рухсатисиз олдинги аудит текшируви жараёнида тайёрланган ишчи 
қоғозларни бермаслиги керак.
Мижоз корхона тижорат сирларини нафақат ташқи шахсларга, балки 
корхонанинг ички ходимлари учун ҳам махфий бўлишини ҳохлайди. Мисол 
учун, корхона раҳбарияти ўзининг баъзи ходимларидан раҳбарият оладиган 
иш ҳақи суммасини сир тутишни маъқул кўриши мумкин. Шу сабаб, аудитор 
ҳам бу маълумотни сир сақлаши керак. Шунингдек, ишчи қоғозларда 
батафсил текширилиши режалаштирилаётган баъзи счётлар, бўлимлар ёки 
давр тўғрисидаги маълумотлар келтирилиши мумкин. Бу маълумотлардан 
корхона 
ходимларининг 
хабардор 
бўлиши 
натижасида 
баъзи 
суистеъмолликлар, фирибгарликларни тезда тузатиши ва натижада аудит 
текширувининг сифатига салбий таъсир этиши мумкин.
Бундан кўриниб турибдики, аудит ишчи қоғозларида мижознинг махфий 
маълумотлари акс этади. Шу сабабли бу қоғозлар доимий равишда ташқи 
таъсирдан ҳимояланган бўлиши, махсус сейфлар, файлларда сақланиши 
керак.
Аммо, аудит ишчи қоғозларида мижозга тегишли маълумотлар 
келтирилсада, бу қоғозлар мижознинг эмас, аудиторлик фирмасининг мулки 
ҳисобланади. Шу сабаб, мижоз аудитордан аудит ишчи қоғозлари билан 
танишишни талаб қилишга ҳақли эмас. Бу фақат аудиторнинг шахсий 
розилиги билан амалга оширилади.
Аудит ишчи қоғозлари аудит текшируви жараёнида қўлланилган 
услублар ва тўпланган далиллар ҳақида маълумот берувчи энг асосий 
ҳужжат ҳисобланади. Аудитор ўз текширувини сифатисиз ўтказганлиги 
сабабли судга шикоят тушса, аудиторлик фирмаси ўзини ҳимоялаши учун 
энг асосий ва ягона восита ҳам шу ишчи қоғозлар ҳисобланади. Шунинг 
учун, бу қоғозларнинг тайёрланишига аудитор алоҳида эътибор қаратиши 
лозим.
Баъзан, аудиторлик фирмасининг турли ходимлари, мисол учун катта 
аудитор ва менежер аудит ёки бухгалтериянинг баъзи услублари, 

---

116 
стандартлари юзасидан ишчи қоғозларда турли хулосаларга келишлари 
мумкин. Бундай ҳолда иккала тараф ҳам музокара олиб бориши ва умумий 
ечимга келишга ҳаракат қилишлари керак. Масала ижобий ҳал этилса, бу ҳол 
ишчи қоғозларда ҳам акс эттирилиши зарур. Агар ягона тўхтамга келишнинг 
имкони бўлмаса фирма раҳбариятининг фикри, хулосаси устунлик қилади. 
Аммо бунинг натижасида қолган ходимларнинг фикри аҳамиятга эга эмас 
деган хулосага келинмаслиги керак. Чунки, сифатсиз текширув натижасида 
аудиторлик фирмаси ходимлари жавобгарликка тортилса, улар қаторидан ўз 
фикри юзасидан партнёр билан келишмаган ходимлар ҳам жой олишлари 
мумкин. Шу сабаб, аудит текширувида қатнашаётган барча ходимлар фирма 
раҳбарияти билан бухгалтерия, аудит услубияти, стандартлари юзасидан 
ягона тўхтамга кела олмасалар бу ҳолни ишчи қоғозларда, уларнинг 
сабабини кўрсатган ҳолда, баён этишлари зарур.