Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

Узатиш тизимлари архитектурасининг модели сатхлари 
ва ахборот тақсимланиши.
 
ОТЎБЭМни ўрганиш ва кейинчали қўллаш 
мақсадида унинг сатхларини қуйидагича тақсимлаш мумкин: 
- учта сатхдан (амалий, тақимот, сеанс) ташкил топган юқори сатхлар 
гурухи, улар телематик хизматларни ва охирланма қурилмалар орасидаги 
уланишларни ўрнатиш ва сақлаб туриш жараѐнларини тавсифлайди, 
шунингдек хабарларни (маълумотларни) абонент кўриши (восприятие) учун 
қулай шаклда тақдим этади; 

---

27 
- учта сатхдан (тармоқ, канал, физик) ташкил топган қуйи сатхлар 
гурухи, улар хабарларни битта абонент қурилмасидан иккинчисига тармоқ 
бўйича транспортировкалаш, коммутациялаш жараѐнларини тавсифлайди; 
2.3-расм. Очиқ тизимларнинг эталон модели структураси
 
- транспорт сатхи (тўртинчи сатх) юқори ва қуйи сатхлар орасида 
боғловчи звенодир (2.4-расм). 
ОТЎБЭМнинг сатхлари функциялари билан танишамиз.
 
Амалий сатх
(ОТЎБЭМнинг 7-нчи сатхи) – фойдаланувчиларнинг 
амалий жарѐнлари орасида (маълумотларни қайта ишлаш) маълумотлар 
алмаштириш бўйича хизматларни таъминлайдиган, очиқ тизимларнинг ўзаро 
боғланиш сатхидир. Амалий сатх, амалий сатх юқорисида бўлган, 
фойдаланувчининг 
(абонентнинг) 
амалий 
жараѐнларига 
киришни 
таъминлашга, ОТЎБЭМнинг имкониятларидан фойдаланишга мўлжалланган. 
Умумий холда бу сатхда бажариладиган хамма жараѐнлар иккита гурух 
жамланмаси сифатида тақдимланиши мумкин – булар фойдаланувчиларнинг 
амалий жараѐнлари ва маъмурий бошқаришнинг амалий жараѐнлари 
гурухларидир. Биринчи гурух- ишчи ва терминал тизимларга, иккинчи гурух 
- маъмурий тизимларга тааллуқлидир. 
Маъмурий бошқариш очиқ тизимнинг хамма сатхларида жойлашган 
ресурсларни координациялашга хизмат қилади. Фойдаланувчиларнинг 
амалий жараѐнлари ахборотларни қайта ишлашни бошқаришга, жараѐнлар 
орасида ресурсларни динамик тақсимлашга, тўхташлар ва бузилишлар пайдо 

---

28 
бўлгандан сўнг тармоқ ишлаш нормал холатини тиклаш процедурасини 
таъминлашга; ахборотларни қайта ишлашга, яъни яратилган тизим бевосита 
бажарадиган асосий функцияларга хизмат қилади. 
Бевосита фойдаланувчилар билан мулоқатда бўлувчи амалий сатх, хамма 
қуйи сатхлар таклиф қиладиган хизматларнинг тўлиқ танланмаси билан 
таъминланган. У қуйи сатхларга хақиқатда қандай хизматлар чақирилиши 
кераклигини айтади (диктует). Амалий сатх турли очиқ тизимлар амалий 
жараѐнларининг ўзаро ҳаракат ҳар хил шаклларини таъминлаш масаласини 
бажаради.
Фойдаланувчиларнинг ўзаро боғланишини ташкил қилиш учун амалий сатх, 
тақдимот сатхи бажарадиган сервисга мурожаат этиш воситаларига эга. Бу 
воситалар қуйидагиларга имкон беради: 
- битта ѐки бир нечта бошқа абонентлар билан уланиш ўрнатилишига 
сўровларни шакллантиришга;
- алмашинишга лозим бўлган хабарларни тақдим этиш шаклини 
кўрсатишга;
- бошқа тизимлардаги амалий жараѐнлар мавжудлиги ва холати хақида 
маълумотномаларни сўрашга ва бошқалар. 
Амалий сатх учун кўриб чиқилган хамма функцияларнинг энг мухими 
хабарнинг маъновий мазмунини (семантика) таъминлашдир. 
Шундай қилиб, амалий сатх ОТЎБЭМ да асосийдир, чунки бошқа 
хамма сатхлар фақат унинг ишлашини таъминлаш учун мавжуддирлар.