Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти

Гидротехника иншоотлари бўғинларини қуриш даврида дарё сув
сарфларини ўтказишни ташкил этиш схемалари

Жойлашув ечими замирида кўпинча қурилиш даврида дарё сув сарфларини ўтказиш ётади.

Гидротехника амалиётида қурилишнинг икки асосий схемаси мавжуд: дарё ўзанидан сувни четлатмасдан ва унинг қурилиш майдони жойлашган қисмидан сувни четлатган ҳолда.


. Ўзандан сувни четлатмасдан иншоотлар барпо этиш
Бу схемани амалга оширишда қурилишнинг икки методи – тўсиқсиз метод ва секцион тўсиқлар методи қўлланилиши мумкин.
Тўсиқсиз метод. Бундай метод схемаларидан бири 6.2-расмда келтирилган. Махсус понтон-кемадан (1) дарё тубига тархда тўғон устуни шаклидаги тепаси ва пасти очиқ ингичка деворли қобиқ (5) (пастлашувчи қудуқ) туширилади. қобиқнинг қуйи қисми учли қилиб бажарилган ва темир «кескич» (6) билан жиҳозланган. Заминга у грунт қазиб олиниши ва ички бўшлиқдан чиқарилишига қараб ўз оғирлиги остида киради; бунда қобиқ юқоридан қўшимча секциялар (2) билан ўстирилади. Пастлашувчи қудуқ лойиҳада белгиланган ҳолатда ўрнатилганидан сўнг унинг ички бўшлиғи бетон билан тўлдирилади (3) ва шу тариқа тўғоннинг тайёр устуни олинади. қўшни устунларнинг пазларига тўсиқлар (4) киритилгач, уларнинг оралиғидаги жойдан сув тортиб олинади ва сув ташлагич тўғон ёки бошқа иншоот танаси бетонланади. Бу даврда дарё сувининг сарфлари бошқа устунлар оралиғидаги тўсилмаган жойлардан ўтади. Тўсиқлар ортидаги оралиқларда босим фронтини тўлиқ беркитиш учун затворлар (9) билан жиҳозланган туб тешиклари (8) ўрнатилади ва улардан дарёнинг сув сарфлари ўтказилади. Бу тешиклардан эксплуатация даврида фойдаланиш ёки уларни асосий сув ўтказиш иншоотлари ишга туширилганидан сўнг бетонлаб ташлаш мумкин.

6.2-расм. Бетон тўғон устунлари (а) ва сув тушувчи оралиқлари (б)ни устунсиз метод билан барпо этиш схемаси:
1 – монтаж понтони; 2 - қўшимча секцияларни монтаж қилиш; 3 – бетон билан тўлдириш; 4 – устунларнинг пазларидаги тўсиқлар; 5 – пастлашувчи қудуқ; 6 - қудуқнинг кескич қисми; 7 – устунлар; 8 – туб тешиклари; 9 – туб тешикларининг затворлари

Босим фронтининг бошқа схемаси ҳам мавжуд бўлиб, у 6.3-расмда келтирилган. Биринчи босқичда турли оралиқларга тўсиқ-затворлар (6) олдинма-кетин ўрнатилиб, бетон иншоотларнинг бутун узунлиги бўйлаб пойдевор плитаси бетонланади. Иккинчи босқичда ҳар иккинчи (ёки учинчи ва ҳ.к.) оралиқ пазларига затворлар ўрнатилиб, уларнинг ҳимояси остида тарнов остонаси оралиқ B белгигача кенгайтирилади, бунда қурилиш сарфлари пойдевор плитаси устидаги А белги сатҳидаги ёндош оралиқлар орқали ўтказилади. Учинчи босқичда баландроқ затворлар ҳимояси остида сув ташлагич танаси 2, 4 оралиқларда бетонланиб, дарё сувининг сарфлари бўсағаси B белгида жойлашган 1, 3 оралиқлар орқали ўтказилади. Бу босқич якунлангач, затворлар 1, 3 оралиқларга қайта жойлаштирилади ва ишлар то қурилиш ниҳоясига етгунга қадар шу тартибда давом эттирилади. Тўғонни барпо этишнинг бу усули тароқ усули деб аталади ва у юқорида тавсифланган туб тешиклари усули билан бир қаторда гидротехника қурилиши амалиётида кенг қўлланилади.