М А Ъ Л У М О Т
Вилоятлар номи
|
Гипслашганлиги
|
Шағал қатламлари
|
Тош аралашганлиги
|
Кучсиз
|
Ўртача
|
Кучли
|
Жами
|
0,3-0,5м
|
0,5-1м.
|
1м.
|
Жами
|
Кучсиз
|
Ўртача
|
Кучли
|
Жами
|
Жами.
|
Қорақалпоғистон Рес.
|
129787
|
6272
|
0
|
136059
|
|
|
|
|
0
|
0
|
0
|
0
|
404985
|
Андижон
|
15034
|
9291
|
1816
|
26141
|
1461
|
2125
|
2761
|
6347
|
15789
|
6407
|
4240
|
26436
|
77798
|
Бухоро
|
1388
|
202
|
929
|
2519
|
|
|
|
|
3278
|
291
|
0
|
3732
|
174994
|
Жиззах
|
12424
|
4930
|
469
|
17823
|
|
|
|
|
6520
|
639
|
0
|
7159
|
216102
|
Қашқадарё
|
16354
|
1198
|
0
|
17552
|
|
|
|
|
0
|
520
|
280
|
800
|
311776
|
Наманган
|
8458
|
6264
|
315
|
15037
|
|
|
|
|
30168
|
9242
|
3552
|
42962
|
82288
|
Навоий
|
5157
|
2194
|
2436
|
9787
|
596
|
235
|
31
|
862
|
13409
|
2286
|
136
|
15831
|
76108
|
Самарқанд
|
4173
|
255
|
5
|
4433
|
|
|
|
|
15261
|
1695
|
52
|
17008
|
128800
|
Сурхондарё
|
5831
|
193
|
0
|
6024
|
|
|
|
|
4800
|
2200
|
0
|
7000
|
178599
|
Сирдарё
|
22743
|
14405
|
3013
|
40161
|
|
|
|
|
0
|
0
|
0
|
0
|
244515
|
Тошкент
|
543
|
388
|
0
|
931
|
|
|
|
|
2796
|
2822
|
506
|
6124
|
86022
|
Фарғона
|
12180
|
2783
|
39
|
15002
|
|
|
|
|
12300
|
15200
|
2200
|
29700
|
219023
|
Хоразм
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
180842
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Республика бўйича
|
234072
|
48375
|
9022
|
291469
|
2057
|
2360
|
2792
|
7209
|
104321
|
41302
|
10966
|
156752
|
2381852
|
2000 йил 1 январь холатига Республика бўйича мелиоратив қурилиш холатидаги ерлар
№
|
Вилоятлар
|
Мелиоратив қурилиш
ҳолатидаги ерлар, га
|
1.
|
Қорақалпоғистон Республикаси
|
27100
|
2.
|
Андижон
|
1900
|
3.
|
Бухоро
|
4000
|
4.
|
Жиззах
|
7200
|
5.
|
Қашқадарё
|
20900
|
6.
|
Навоий
|
2800
|
7.
|
Наманган
|
1400
|
8.
|
Самарқанд
|
4500
|
9.
|
Сурхондарё
|
200
|
10.
|
Сирдарё
|
4600
|
11.
|
Тошкент
|
1300
|
12.
|
Фарғона
|
1500
|
13.
|
Хоразм
|
1900
|
|
ЖАМИ:
|
79300
|
Чунки бунда тупроқнинг сув ва ҳаво режимлари фойдали микроорганизмлар фаолияти учун қулай, патоген организмларнинг фаолияти эса бирмунча сусайган бўлади. Тупроқларнинг оптимал зичлиги агротехник тадбирлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Улар қуйидагилардир:
- пахта чигитини пуштага экиш технологиясини кенг миқёсда жорий қилиш. Бу технологияни тупроқ типларидан ва иқлим шароитларидан қатъий назар шўрланмаган, кучсиз шўрланган, ўрта, оғир қумоқли ва лойли механик таркибли тупроқлар шароитида қўллаш;
- тупроқ устки қатламини полиэтилен плёнка, чириган гўнг ва лигнин материаллари билан мульчалаш технологиясини шўрланмаган, кучсиз шўрланган, оғир қумоқли ва лойли механик таркибига эга бўлган тупроқлар ҳамда қўллаш вақтида кучли шамолдан ҳолис бўлган шароитда жорий қилиш;
- ерни кузда шудгорлаш, эрта баҳорда олиб бориладиган агротехникавий жараёнлар (чизеллаш, бороналаш, молалаш) пахта чигитини ва боҳка қишлоқ хўжалиги ўсимликларини экиш муддатларини белгилаш, ўсимлик вегетацияси даврида амалга ошириладиган агротехник тадбирлар тупроқ харитаси асосида ташкил этилиши лозим;
Ирригация эрозиясига учраган ерларнинг унумдорлиги кескин камаяди. Бу жараённинг олдини олиш, тупроқнинг унумдор ҳайдалма қатламини ювилишдан сақлаш, бериладиган органик ва минерал ўғитлар ва суғориш учун сарф бўладиган сувнинг самарадорлигини ошириш, қияликларнинг тепа, ўрта ва қуйи қисмларидан олинадиган ҳосилни бир хил миқдорга олиб келиш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш учун махсус пуркагич мосламадан фойдаланишни тавсия этиш мумкин (бу институт ходимлари томонидан яратилган ва синовдан ўтказилган). Бу пуркагич ёрдамида ғўза қатор оралиқларига полимер препаратларнинг маълум концентрацияли эритмаси сепилади. Бу эритма ўз йўлида тупроқ заррачаларини бир-бири билан цементлаштиради ва ювилиш жараёнини кескин камайтиради.
Қуруқ ва ўта қуруқ ўлкаларда, жумладан бизнинг республикамизда тупроқ унумдорлигини белгиловчи омиллардан бири суғориш масаласидир. Олиб борилган тажрибалар шуни кўрсатадики, сувнинг умумий етишмаслигига қарамасдан, кўп жойларда суғориш нормалари жуда юқори. Ғўза қаторларига бир неча кун давомида кўп миқдорда сув қуйилади, суғориш оралиғидаги давр узайтирилади. Бунда парадокс юзага келади: сув жуда кўп сарфланади, ўсимликка эса намлик етишмайди. Бундан ташқари, катта миқдордаги сув тупроқ таркибидаги гумус ва озуқа элементларининг ювилиб кетишига сабаб бўлади. Шунинг учун суғориш нормалари, даврлари ҳар бир тупроқ-иқлим минтақасида қатъий равишда туп роқларнинг хосса хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши лозим.
Республика бўйича 2000 йилда экилмай бўш қолган ерлар
Вилоятлар номлари
|
Экилмай бўш қолган ерлар (га)
|
1. Қорақалпоғистон Республикаси
|
109800
|
2. Жиззах
|
5944
|
3. Қашқадарё
|
35220
|
4. Навоий
|
2356
|
5. Сурхондарё
|
6437
|
6. Сирдарё
|
7266
|
7. Тошкент
|
3492
|
8. Хоразм
|
20600
|
ЖАМИ:
|
191115
|
Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятларда 2001 йил хосили учун
суғориладиган экин ерлар тўғрисда
МАЪЛУМОТ
№
|
Вилоятлар
|
2001 йил 1 январь холатига мавжуд экин ерлар минг.га
|
Шундан холати ёмон ерлар
|
Шундан умуман фойдаланиб бўлмайдиган ерлар
|
2001 йил ҳосили учун қишлоқ хўжалик экинларини жойлаштириш имконияти бор экин ерлар
|
1.
|
Қорақалпоғис
тон Республикаси
|
417,2
|
50,0
|
24,5
|
392,7
|
2.
|
Андижон
|
197,9
|
6,0
|
-
|
197,9
|
3.
|
Бухоро
|
198,5
|
33,8
|
2,1
|
196,4
|
4.
|
Жиззах
|
257,9
|
20,5
|
5,9
|
252,0
|
5.
|
Қашқадарё
|
414,8
|
23,8
|
14,8
|
400,0
|
6.
|
Навоий
|
91,0
|
12,4
|
1,6
|
89,4
|
7.
|
Наманган
|
197,3
|
4,7
|
1,3
|
196,0
|
8.
|
Самарқанд
|
261,0
|
17,3
|
-
|
261,0
|
9.
|
Сурхондарё
|
242,0
|
25,5
|
12,0
|
230,0
|
10.
|
Сирдарё
|
255,0
|
11,0
|
6,0
|
249,0
|
12.
|
Фарғона
|
254,6
|
9,7
|
1,6
|
253,0
|
13.
|
Хоразм
|
210,3
|
21,4
|
2,7
|
207,6
|
|
|
|
|
|
|
|
ЖАМИ:
|
3295,8
|
241,1
|
80,5
|
3215,3
|
Республикада суғоришга яроқли, унумдорлиги нисбатан юқори бўлган тупроқлар (типик ва оч тусли бўз; ўтлоқи)нинг деярли ҳаммаси ўзлаштирилиб бўлинган. Кейинги йилларда ўзлаштирилган ва яқин йилларда ўзлаштирилиши мумкин бўлган тупроқлар унумдорлиги паст, шўрланган, гипсли, тошлоқли қийин ўзлаштириладиган тупроқлар категориясига мансубдир. Уларни ўзлаштириш жуда мукаммал, ҳар томонлама чуқур ўйлаб амалга оширилиши лозим. Қорақалпоғистон Республикаси, Қашқадарё, Бухоро, Навоий, Сирдарё, Жиззах вилоятларида янги ерлар ўзлаштирилганда ерларни текислаш мақсадида туп роқнинг энг унумдор, чириндили юза қисми олиб ташланган. Очилиб қолган она жинслар унумдорлик қобилиятига эга эмас. Тажрибаларимиз шуни кўрсатдики 3 м чуқурликдан олинган лёсс 25 йил давомида ҳам, бўз тупроқларнинг юқори қатламларига хос бўлган хусусиятларга эга бўла олмади. Шунинг учун ҳам туп роқнинг юқори қатлами - унинг ҳимоя қобиғини - авайлаб асраш деҳқончиликнинг биринчи вазифаси, тупроқ унумдорлигини сақлашнинг асосидир. Бу ўринда ерларни чуқур ва ўта чуқур (60 см ағдариб) ҳайдаш, унумсиз жинсларни юқорига олиб чиқиш мақсадга мувофиқ эмаслигини таъкидлаш лозим. Бундай ҳайдаш, эҳтимол, қадимдан суғориладиган агроирригация қатлами қалин тупроқлардагина мумкин.
Юқорида таъкидланганидек, кейинги йилларда қишлоқ хўжалик оборотига киритилган ерларнинг кўп қисми қийин мелиорациялаштириладиган ва кам унумдор тупроқлардир. Улар асосан тақирли, тақир, сур тусли қўнғир тупроқлар ва қумлар комплексидан иборат. Уларнинг унумдорлигини ошириш учун ўзлаштириш даври белгиланиши керак. Тажрибалар бу давр 10 йил атрофида эканлигини кўрсатади. Бу даврда ўтлар, дуккакли, бошоқли, оралиқ экинлар экилиши керак. Шу вақт ичида маданийлашган, чириндили ҳайдалган қатлам вужудга келади. Акс ҳолда ғўза ҳосилдорлиги узоқ йиллар давомида пастлигича қолади. Ерга ишлатилган ўғит, сув, меҳнат қопланмайди.
Янги ўзлаштирилган ерлар ҳам, қадимдан суғориладиган ерлар ҳам тупроқ унумдорлигини қайта, такрорий ишлаб чиқиш тизимини, унинг ҳамма компонентлари - алмашлаб экиш, сидератлар, оралиқ экинларни экиш, минерал, органик, ноанъанавий маъданларни меъёрланган нисбатда қўллашни талаб этади.
Тупроқ унумдорлигини сақлаш ва оширишнинг асосий омилларидан бири - қишлоқ хўжалик экинларини тупроқларнинг экологик - мелиоратив шароитини, унинг хосса хусусиятларини ҳамда худудларнинг сув билан таъминланишини ҳисобга олиб табақалаштириб жойлаштиришдир. Бу соҳада олиб борилган изланишларимиз шуни кўрсатдики, экинларни жойлаштириш тизимида тупроқларнинг сифат жиҳатлари тўлиқ ҳисобга олинмайди. Бунинг натижасида тупроқларнинг унумдорлиги кундан-кунга пасайиб кетмоқда. Ерларнинг балл бонитетлари ҳатто 1990 йилга нисбатан сезиларли камайган. Агар бу тенденция давом этаверса, бир неча йиллардан кейин кучли тупроқ деградацияси юзага келиши мумкин. Бу нохуш ҳолнинг олдини олиш йўлларидан бири, тезда вилоят худудларида қишлоқ хўжалик экинларини ерларнинг сифатини ҳисобга олиб табақалаштириб жойлаштириш технологиясини жорий этишдир.
Бу технологиянинг моҳияти, асосий экинлардан олинадиган ялпи ҳосилни камайтирмасдан, сифати ёмон ерларда агротехник, мелиоратив тадбирлар асосида уларнинг унумдорлигини қайта тиклашдир. Масалан: Бухоро вилоятида тупроқ унумдорлигини қайта тиклайдиган ўсимлик - беда кескин камайиб кетган (2,4-4,0%). Тупроқ унумдорлигини сақлаш ва қайта тиклаш учун вилоятда беда майдони миқдори Ўртача 16,6 фоизни ташкил этиши керак. Жумладан тупроқ сифати ўртачадан паст майдонларда (21- 40 балли ерларда) унинг миқдори 30%гача оширилмоғи лозим, ана шунда вилоятда унумдорлик даражаси яхши бўлган ерларда ғўза ва бошоқли дон экинларининг ҳосилини ошириш ва сифатини яхшилаш ҳисобига, ялпи етиштириладиган пахта ва ғалла миқдорини камайтирмасдан, сифати ёмон бўлган ерларнинг унумдорлигини қайта тиклашга ва оширишга эришилади. Ўсимликларни бундай жойлаштириш тизимини республикамизнинг ҳамма вилоятлари учун, уларнинг тупроқ сифатини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши ва жорий қилиниши лозим.
Do'stlaringiz bilan baham: |