Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти кредит-иқтисод факультети

II BOB. TIJORAT BANKLARINING INVESTITSIYA SIYOSATI VA UNING AMALIY JIHATLARI

1. 
   Tijorat banklari tomonidan investitsiya siyosatini ishlab chiqish
   

jarayoni
Har bir tijorat banki yillik investitsiya siyosatini ishlab chiqadi va bu siyosatda bank tomonidan yillik investitsiya sohasida qilinadigan ishlar loyihalari,ularning hajmi va boshqa jihatlari o’z ifodasini topgan bo’lishi lozim.
Bank kengashi tomonidan tasdiqlangan bankning investitsiya siyosati to‘g‘risidagi nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi lozim:

• 
  investitsiya strategiyasi va maqsadlari (masalan, foyda olish, bankning qimmatli qog‘ozlar emitentini boshqarishdagi ishtiroki, likvidlikni saqlash, garov talablariga mos kelish va h.k.);
  
• 
  bank mablag‘larni investitsiyalashni rejalashtirayotgan qimmatli qog‘ozlar turlari va shakllari, investitsiyalarni amalga oshirish muddatlari;
  

Bank qaysi uslublar bilan quyidagilarni rejalashtirmoqda: emitentlar va ularning faoliyat sohalari bo'yicha aksiyalarni jamlashni chegaralash, qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmalarning xavfsizligini va ularning sifatini baholash, qimmatli qog‘ozlar emitenti bo'lgan korxonalarning moliyaviy ahvolini va boshqarish tajribasini baholash, investitsiyalar diversifikatsiyasini amalga oshirish va h.k.
Bank kengashi tomonidan tasdiqlangan bankning emissiya siyosati (qimmatli qog‘ozlar chiqarish) to‘g‘risidagi nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi lozim:

• 
  emissiya faoliyati strategiyasi va maqsadlari (masalan, ustav kapitalini shakllantirish, likvidlikni saqlash, qarz mablag‘larini jalb qilish va h.k.);
  
• 
  bank chiqarishni rejalashtirayotgan qimmatli qog‘ozlar turlari va shakllari, emissiya muddatlari;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar likvidligini va muomalada bo'lishini saqlab turish;
  
• 
  qarz majburiyatlarining o'z vaqtida qoplanishini ta'minlash va h.k.
  

Albatta,investitsiya siyosatini ishlab chiqishda tijorat banklari aktivlarning tasniflanishiga ham e’tibor beradilar.Shu o’rinda aktivlarning mohiyatiga to’xtalib o’tsak. AQShlik taniqli iqtisodchi olim Edvin Dj.Dolan tijorat banklarining likvidliligi asosan yuqori likvidli aktivlar hisobidan ta'minlanadi, degan fikrni ilgari suradi va ularning yuqori likvidli aktivlarini ikki guruhga ajratadi¹³.

1. 
   Kassali aktivlar.
   
2. 
   Ikkilamchi zahiralar,
   

E. Dolan kassali aktivlar tarkibiga xususiy tijorat banklarining kassasidagi naqd pullarni, ularning Markaziy bankdagi “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldig‘ini, tijorat banklarining boshqa tijorat banklaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamlarining qoldiqlarini va inkassatsiya jarayonidagi pul mablag‘larini kiritadi.
E. Dolan ikkilamchi zaxiralarning quyidagi to'rt shaklini ajratib ko'rsatdi:

• 
  Hukumatning qimmatli qog‘ozlari
  
• 
  Boshqa banklarning depozit sertifikatlari
  
• 
  v) Tijorat qimmatli qog‘ozlari
  
• 
  g) Federal fondlar.
  

K.Barltrop va D.Maknotonlar yuqori likvidli aktivlar tarkibiga kassali aktivlardan tashqari xususiy tijorat banklarining balansidagi Markaziy bankda qayta hisobga olinadigan trattalarni ham kiritadi¹⁴. Markaziy bankda qayta hisobga olinadigan trattalarni yuqori likvidli aktivlar tarkibiga kiritish maqsadga muvofiqdir. Buning sababi shundaki, Markaziy bankning trattalar bo'yicha majburiyatlarini bajarishiga shubha yo'q. Germaniya Federal bankining, AQSh Federal zahira tizimining trattalarni qayta hisobga olish amaliyoti bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Ularning mazkur masala xususidagi qarashlarini o'rganish natijasida trattalarni Markaziy bankda qayta



¹³ Бурханов А. “Активизация инвестиционной деятельности” -М.: Экономика, 2001y.-B-56.
¹⁴ Tриф А.А. “Инвестиционная и кредитная деятельность комерческих банков”.-М.: Экономикa,1997y.-B-38.
hisobga olish borasida muammolarni va cheklovlarni mavjud emasligiga ishonch hosil qilish mumkin.
Investitsion faoliyatning huquqiy asosini mustahkamlash uchun yuqoridagi me'yoriy hujjatlar tasdiqlandi. Mazkur qonuniy asoslar xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni, xorijiy sheriklar bilan hamkorlikni mustahkamlashni va rivojlantirishni, ustuvor investitsiya loyihalarini amalga oshirishni va mamlakatda investitsiya faolligini oshirishni rag‘batlantirishga yo'naltirilgan.
O.I.Lavrushin tijorat banklarining likvidli aktivlari depozitlarning nobarqaror qismi bo'yicha majburiyatlarni bajarish imkonini berishi kerak, deb hisoblaydi¹⁵. Uning fikriga ko'ra, har uchala shakldagi bank depozitlarining, ya'ni joriy depozitlar, jamg‘arma depozitlari va muddatli depozitlarning barqaror qismi mavjud bo'lib, ular jami depozitlarning 75 foizidan kam bo'lmagan qismini tashkil etishi lozim. Likvidli aktivlar esa, jami depozitlarning 25 foizi miqdoridagi majburiyatlarni bajarishga etadigan miqdorda mavjud bo'lishi lozim.
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda, tijorat banklari aktivlarini likvidlilik darajasiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi:

1. 
   Kassali aktivlar.
   
2. 
   Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar.
   
3. 
   Kreditlar.
   
4. 
   Asosiy vositalar
   

Investitsiyalar mo'ljallangan ob'ektiga ko'ra kapital, innovatsiya va ijtimoiy investitsiyalarga bo'linadi. Kapital investitsiyalar jumlasiga asosiy fondlarni vujudga keltirish va takror ishlab chiqarishga, shuningdek, moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo'shiladigan investitsiyalar kiradi. Innovatsiya investitsiyalari jumlasiga texnika va texnologiyalarning yangi avlodini ishlab chiqish va o'zlashtirishga qo'shiladigan investitsiyalar kiradi. Ijtimoiy investitsiyalar jumlasiga inson salohiyatini,



¹⁵ Шохъазамий Ш. “Теория безрисковости действий на рынках: финансовом и ценных бумаг”. -Т.:ТФИ, 2004y.-B-19.
malakasi va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek nomoddiy ne'matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo'shiladigan investitsiyalar kiradi.
Investitsiya resurslari jumlasiga quyidagilar kiradi:

1. 
   pul va boshqa moliyaviy mablag'lar, shu jumladan kreditlar, paylar, aksiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar;
   
2. 
   ko'char va ko'chmas mol-mulk (binolar, inshootlar, uskunalar va boshqa moddiy boyliklar) hamda ularga doir huquqlar;
   
3. 
   intellektual mulk ob'ektlari, shu jumladan texnikaviy hujjatlar tarzida tuzilgan texnikaga, texnologiyaga, tijoratga oid va boshqa bilimlar majmui, u yoki bu turdagi ishlab chiqarishni tashkil etish uchun zarur bo'lgan bilimlar va ishlab chiqarish tajribasi, nou-xaular;
   
4. 
   yerga va boshqa tabiiy resurslarga, binolar, inshootlar, uskunalarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqi, shuningdek mulk huquqidan kelib chiquvchi ashyoviy huquqlar;
   
5. 
   qonun hujjatlariga muvofiq boshqa boyliklar.
   

Moddiy va nomoddiy ne'matlar ishlab chiqarish ob'ektlari investitsiya faoliyatining ob'ektlaridir.
Bank investitsiyalarni boshqarish tizimi quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  bank manfaatlarini va investitsiyalanayotgan korxona manfaatlarini himoya qilish;
  
• 
  investitsiya qo’yilmalarini samarali boshqarish yo’li bilan daromadni ko’tarish;
  
• 
  me’yoriy talablarga amal qilish.
  

Bank qimmatli qog’ozlar va investitsiya bozorida samarali faoliyat ko’rsatishi uchun investitsiya qo’mitasini tuzadi.Bu qo’mita o’z navbatida turli xil investitsion loyihalarda bankning qatnashishi to’g’risidagi masalalarni,shuningdek u yoki bu qimmatli qog’ozlarni sotish yoki sotib olish to’g’risidagi masalalarni ko’rib chiqadi.Investitsiya qo’mitasi hal qilishi lozim bo’lgan masalalarni qo’mita a’zolarining kelishuviga asosan amalga oshiriladi.
Bank-investorlar quyidagi majburiyatlarga ega:

• 
  investitsiya loyihalarida sanitariya-gigiena, radiatsiya, ekologiya, arxitektura-shaharsozlikka oid va boshqa talablarga rioya etilganligi xususida ekspertiza xulosasini olishi;
  
• 
  monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi;
  
• 
  soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni to'lashi; Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi quyidagilarga haqli:
  
• 
  tanlov(tender) savdosining ishtirokchisi bo'lish;
  
• 
  investorlar bilan ularning buyurtmalarini bajarish uchun shartnomalar tuzish;agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo'lsa, investor oldidagi o'z majburiyatini bajarishga boshqa shaxslarni jalb etish;agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo'lsa, investitsiya faoliyati ob'ektining haqiqiy qiymatini pasaytirish natijasida erishilgan tejamni mustaqil ravishda tasarruf etish.
  

2.