Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат техника университети Р. Ф. Мингазов, Х. C исахўжаев, Р. К. Чембаев

II боб. ЭНЕРГЕТИК ЁҚИЛҒИ ВА УНИНГ ТАВСИФЛАРИ


2.1. Ёқилғи турлари

Ёқилғининг асосий таркибий қисми углероддан иборат ёнувчи модда.

Ёқилғи агрегат ҳолатига кўра - қаттиқ, суюқ, ва газсимон бўлади.
Ҳосил бўлишига кўра - табиий ва сунъий ёқилғиларга бўлинади. Табиий ёқилғилар сифатида кондан олинадиган (антрацит, тош ва кўнғир) кўмирлар, нефть, газ, ёнувчи сланецлар, торф, ўтин, ўсимлик чиқиндиларидан кўпроқ фойдаланилади, Сунъий ёқилғига эса домна печларининг кокслари, мотор ёнилғилари, кокс, генератор газлари ва бошқалар киради.
Ёқилғи - органик модда бўлиб, кислород билан бирикиш натижасида катта иссиқлик ажратиб чиқаради. Ёқилғидан энергетикада фойдаланиш учун, у арзон ва мақсадга мувофиқ бўлиши керак.
Ҳозирги вақтда асосий ёқилғилар нефть, табиий газ ва кўмирдир. Дунё бўйича ишлаб чиқариладиган энергиянинг 47% нефть, 30% кўмир ва 17% газдан олинади. Энергиянинг қолган 6% эса энергия манбаларининг бошқа турларидан (бошқа ёқилғилар, гидро- ва атом электр станцияларида олинган энергия, қуёш, шамол, денгиз сувининг кўтарилиши (пасайиши) ва бошқа энергия ҳосил қилувчи манбалардан) ҳосил қилинади.


2.2. Ёқилғиларнинг кимёвий таркиби

Қаттиқ ва суюқ ёқилғининг асосий кимёвий таркибий қисмлари: углерод С, водород Н, кислород O, кам миқдорда азот N ва S олтингугуртдир. Буларнинг ҳаммаси органик масса таркибига кирувчи моддалардир. Бундан ташқари бу массага сув Н₂О /W/ ва ниҳоят ёниш жараёнидан кейин қоладиган ноорганик қолдиқ - кул А киради. Намлик ва кул ёкилғининг техник тавсифи деб аталади.

Амалий ҳисобларда, ёқилғилар ҳар-хил массалар орқали ифодаланади: ишчи, қуруқ ёнувчи ва аналитик массалар. Агар ишчи массадан намлик ва минерал моддаларни олиб ташласак, у ҳолда қуруқ ва ёнувчи массалар ҳосил бўлади. Бу массаларга кирувчи элементлар миқдори фоиз ҳисобида 100% га тенг ва қуйидаги тенгламалар шаклида ёзилади:

C^И + H^И + O^И + S^И + N^И + W^И + A^И = 100%; (2.1)

C^Қ + H^Қ + O^Қ + S^Қ + N^Қ + A^Қ = 100%; (2.2)
C^Ё + H^Ё + O^Ё + S^Ё + N^Ё = 100%. (2.3)

Берилган масса орқали бошқа массани аниқлаш учун қуйидаги 2.1 - жадвалдан фойдаланиш мумкин.

2.1 - ж а д в а л

Масса	Ишчи	Ёнувчан	Қуруқ
Ишчи	I
Ёнувчан		I
Қуруқ			I

Табиий газнинг асосан 86-95% метан СН₄ дан таркиб топган. Таркибида анча (9 - 4%) оғир углеводородлар С_mН_n (этан, пропан, бутан ва бошқалар), азот N₂ (5 - 1%) ва карбонат ангидрид (улар умуман фойдасиз, лекин зарари ҳам йўқ), сув буғлари, гелий ва бошқа инерт газларнинг қўшимчалари бўлади.

Табиий газнинг энергетик қиймати унинг таркибидаги углеводородларнинг миқдори билан аниқланади ва унинг фоиз таркиби қуйидагига тенг бўлади:


(2.4)