Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

13- раем. Бозор конъюктурасини тадқиқ қилиш
жараёни.
Бу тамойиллардан асосийлари учта бўлиб, улар 
мақсадга қаратилганлик, комплекслик ва доимийликдир. 
Мақсадг-а қаратилганлик тамойили бозор конъю ктурасини 
тадқиқ 
қилиш ва унинг ривож ланиш ж араёнларини 
аниқлаш ни корхонанинг келгусидаги реж алари билан уз- 
вий боглиқликда амалга оширишни ўз ичига олади. Ком­
плекс ёндашув эса:
- биринчидан, бозорнинг барча асосий элемент- 
ларини таҳлил қилиш ни;
- иккинчидан, бозорни тадқиқ қилиш да уму- 
миқтисодий ўзгариш лар ва бош қа товарлар бозорида 
бўладиган 
ўзгариш лар 
билан ўзаро 
алоқадорликда 
таҳлил қилиш ни;
- учинчидан,- бозорга таъсир кўрсатувчи барча 
омилларни ўрганишни ўз ичига олади.
Кузатув ва таҳлилнинг доимийлик тамойили тадқиқ 
қилиш фаолиятига маълум ш артлар қўяди. Ҳ ақиқатан 
ҳам, шундай ш артлар қўйилган тақдирдагина бозорда со- 
дир бўладиган ўзгариш ларни аниқлаш га ва уларни ама- 
лий фаолиятда ҳисобга олишга имкон яратилади. Бу де­
мак, бозорни тадқиқ қилиш дан олдин таҳлил қилиш дав- 
ри (ой, квартал, ярим йил, йил) аниқланиш и лозим. Бун- 
дан 
таш қари 
мўлж алланаётган 
таҳлил 
ва 
ис- 
тиқболларнинг дараж аси аниқланиб о л и н и ш и 'керак, чун­
ки шунга кўра керакли маълумотлар ҳаж ми ва характери
122

---

белгиланади. Ахборотлар йигиш босқичида бозор конъ- 
ю нктурасининг асосий кўрсаткичлари аниқланади, ахбо­
ротлар манбаи танланади ва конъю нктура тўғрисида 
маълумотлар тўпланади. Ю қоридаги тадбирлар амалга 
оширилгандан сўнг, бевосита таҳлил қилиш га кириш ила- 
ди. Бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш ва .истеъмол­
чилар талабини ўрганиш ж араёни қуйидаги босқичлардан 
иборат бўлади:
- биринчи босқич, жами аниқланган омиллар ва 
кўрсаткичлардан энг муҳимлари танлаб олинади, алоҳида 
баҳолар, статистик кўрсаткичлар аж ратилади;
- иккинчи босқич, ҳар бир кўрсаткич бўйича дина­
мик қаторлар тузилади, 
бу ўрганилаётган омилнинг 
конъю нктурани ўтган, бугунги ва келгусидаги ўзгариш ига 
таъсирини кўрсатиш имкониятини беради;
- учинчи босқич, конъю ктурага таъсир кўрсатувчи 
омиллар 
ичидан таъсир доираси 
бўйича 
муҳимлари 
аниқланади. Бу вазиф а динамик қаторлар асосида омил- 
ларнинг ўтган давр мобайнида конъю нктурага кўрсатган 
таъсири доирасига қараб танланади. М асалан, ишлаб 
чиқариш ҳаж мининг ўзгариш ини тадқиқ қилганда унга 
таъсир кўрсатувчи омиллар аниқланади, яъни булар янги 
ишлаб чиқариш қувватларининг фойдаланиш га тушири- 
лиши, автоматлаш тириш дараж асининг ош ирилиш и, та- 
лабнинг ошиши ёки камайиши ва бош қалар бўлиш и мум­
кин;
- тўртинчи 
босқич, 
барча 
омилларнинг 
ўзаро 
таъсирини бир бутун сифатида кўриб чиқиш . Бунинг на- 
тиж асида, 
авваламбор, таъсирнинг умумий 
натиж аси 
аниқланади ва конъю ктуранинг ҳолати белгиланади;
- иккинчидан эса, ҳар бир алоҳида олинган омил­
нинг контъюктурани ш аклланиш идаги ўрни ва таьсири 
ўрганилади.
Бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш ж араёнида 
муҳим 
бўлган 
асосий 
кўрсаткичларни 
қуйидаги 
гу- 
руҳларга аж ратиш имиз мумкин:
- иш лаб чиқариш кўрсаткқчлари;
123

---

- ички товар айланиш кўрсаткичлари;
- таш қи савдо кўрсаткичлари;
- баҳолар дараж аси кўрсаткичлари;
- молиявий кўрсаткичлар.
1. 
Ишлаб 
чиқариш
кўрсаткичлари 
таҳлил 
қилинганда асосий вазиф алар қуйидагилардан иборат 
бўлади:
маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича белгилан- 
ган режа топш ириқларининг баж арилиш тигизлигини 
текшириш;
корхона маҳсулот ишлаб чиқариш режаси- 
нинг баж арилиш и ва ўзгариш ининг ҳаж м и, таркиби, ас- 
сортименти, сифати ва бир текисда иш лаб чиқариш га 
баҳо бериши;
ўтган ой, квартал, ярим йил, йилга нисбатан 
реж анинг бажарилиш идаги фарқни ва унинг сабабларини 
аниқлаш ;
маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича имконият- 
ларни аниқлаш ва унинг таркиби ҳамда сифатини яхш и­
лаш;
маҳсулотларни 
янгилаш 
дараж асини 
баҳолаш, уларнинг истеъмолчиларнинг хоҳиш ва истак- 
ларига 
кўра 
такомиллаш тириш
дараж асини 
таҳлил 
қилиш;
ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш 
кўрсаткичларини таҳлил қилиш ва бош қалар.
2. Ички товар айланиш кўрсаткичлари бозор конъ- 
юктурасининг ўзгариш йўналишини кўрсатади ва ўз тар- 
кибига қуйидагиларни олади:
тузилган шартнома бўйича истеъмолчиларга 
товар 
етказиб 
бериш 
реж асининг 
бажарилиш и 
кўрсаткичлари;
маҳсулот сотиш реж асининг баж арилиш ига 
таъсир қилувчи омилларни таҳлил қилиш кўрсаткичлари;
улгуржи ва чакана савдо корхоналарининг 
маҳсулот сотиш ҳаж м и кўрсаткичлари;
истеъмол ҳараж атлари кўрсаткичлари;
124

---

товар заҳиралари кўрсаткичлари;
3. Таш қи савдо кўрсаткичларига қуйидагилар кира-
ди:
таш қи 
савдо 
айланиш ининг 
натура 
ва 
қиймат ҳажми;
экспорт ва импортнинг натура ва қийм ат
ҳажми;
экспорт 
ва 
- импортнинг 
жуғрофий 
тақсимланиш и;
савдо баланси қолдиги ёки соф экспорт; 
тармоқнинг ёки мамлакатнинг ж аҳон эк с­
порта ёки импортидаги солиш тирма салмоғи;
маҳсулот ишлаб чиқариш да ва истеъмол 
қилиш да экспорт ҳамда импортнинг улуши.
4. Б аҳолар дараж аси ва динамикасини аниқловчи 
кўрсаткичларига қуйидагилар киради:
улгурж и ва чакана баҳолар индекси; 
маҳсулот 
таннархини 
таҳлил 
қилиш
кўрсаткичлари;
бир сўмлик маҳсулотга кетган ҳараж атларни
аниқлаш ;
ишлаб 
чиқариш ни 
бош қариш , 
хизм ат 
кўрсатиш
ва 
сотишни 
таш кил 
қилиш
бўйича 
ҳараж атларни баҳолаш;
аукцион, биржа, ярмарка ва кўргазмаларда 
амалга 
ошириладиган 
олди-сотди 
операцияларининг 
баҳолари.
5. М олиявий кўрсаткичларга эса қуйидагилар ки ра­
ди:
корхона (фирма)нинг фойдаси, фойда балан­
си таҳлили;
• рентабеллик дараж аси;
- қимматбаҳо қогозлар эмиссияси;
корхонанинг 
акциялари 
курсини 
таҳлил 
қилиш кўрсаткичлари;
инф ляция дараж аси ва муомаладаги пул
массаси;
125

---

валю та курси ва банк депозитлари; 
ссуда фоизи.
Корхонанинг фойдаси устида тўхталиб ўтайлик. Б о­
зор иқтисодиёти ишлаб чиқариш ни бош қариш ж араёнида 
иқтисодий дастаклардан кенг кўламда фойдаланишни 
тақозо қилади. Улар ж умласига фойда, соф даромад, баҳо 
рентабеллик- дараж аси, кредит фоиз ставкалари киради. 
Уларнинг ичида фойда кўрсаткичи корхона хўж алик ф ао­
лиятининг 
белгиловчи 
сифат 
кўрсаткичларидан 
энг 
муҳимидир. М исол, «Юлдуз» очиқ турдаги хиссадорлик 
ж амияти республикамизнинг барча истеъмолчилари учун 
таниш бўлган фирма. Ф ирманинг асосий фаолияти эркак- 
лар ва аёллар учун кастюм шимлар тикишдан и борат.
Кейинги 4 - 5 йиллар ичида фирманинг иш лаб 
чиқариш
фаолияти 
ж адал 
суръатлар 
билан 
ошди, 
маҳсулот ассортимента харидорларнинг талаб ва истак- 
лари асосида тубдан ўзгартирилди, товарларнинг сифати 
яхшиланди. Биз «Юлдуз» фирмасининг 1998 йил I квар­
тал 
натиж алари 
бўйича 
олган 
фойдасини 
таҳлил 
қилайлик (8-жадвал).
Ж адвалдан маълум бўлдики, фирма I кварталда ба­
ланс фойдаси бўйича реж ани ошириб бажарган ёки режа- 
га нисбатан 195 минг сўмлик ортиқча фойда олинган, 
кўриниб турганидек баланс фойдасининг таркибида асо­
сий улушни товар маҳсулотни сотишдан олинган фойда 
эгаллайди. У реж ага нисбатан 218 минг сўмлик ёки 22,1 
фоизга ошириб баж арилган. Бу ўз навбатида фирма 
маҳсулотларига бозорда талаб юқори даражадалигидан 
далолат беради. Аммо бу тўлиқ ҳақиқатни англаш учун 
етарли эмас, шу сабабли маҳсулот сотиш ҳаж мининг 
ўзгаришиГа 
таъсир 
қилувчи 
омилларни 
таҳлил 
қилиш имиз лозимдир.
1. 
Сотилган маҳсулот ҳаж мининг ўзгариши. Бу омил 
фирманинг фаолиятига боглиқ 
/и ч к и о м и л /, 
чунки 
маҳсулот қанча кўп сотилган бўлса, фойда ҳам шунча 
кўп бўлади. Бу омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун реж а 
бўйича олинган фойданинг миқдори сотиш бўйича режа-
126

---

нинг ортиги билан бажарилган фоизига кўпайтирилади ва 
100га бўлинади.
2. И ш лаб чиқариш таннархининг ўзгариш и. Бу омил 
ҳам ички хусусиятга эгадир, чунки маҳсулот таннархи 
қанча камайса, фойда шунга муносиб тарзда кўпаяди.
3. И ш лаб чиқарилган таш қари ҳараж атлар даражаси- 
нинг ўзгариш и.
4. Улгуржи баҳоларнинг ўзгариши. Бу омил таш қи х у ­
сусиятга эга, яъни фирма фаолиятига боглиқ эмас.