Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

65

---

2-жадЕзл.
Савол-жавоб усулининг устун ва зяиф
___________
томонлари
_______________
О гзаки савол-жавоб
Устунлиги
Камчилиги
Бериладиган са- 
воллар 
мавзуининг 
чегараланмаганлиги. 
Тактик 
ж иҳатидан 
барча 
маркетинг 
воситаларини 
қўлланилиш и. Савол- 
га 
тортилаётганни 
назорат 
остида 
бўлиши. 
Ш ароитдан 
келиб чиққан ҳолда 
саволларни 
кетма- 
кетлиги
Интервьюга 
кетадиган 
ҳараж атлар-нинг юқорилиги.
- агар саволга ж авоб берувчи 
вақтни 
камлигини 
сезса 
ўйламасдан ж авоб бериши
- баъзи 
иш чиларни 
савол- 
ж авоб доирасига тортиш ни че- 
гараланганлиги (қиш лоқ ишчи- 
лари, кечки сменада ишлайди- 
ганлар)
Телефон орқали савол-жавоб
- қисқа муд- 
датли 
савол-жавоб 
(блиц савол-жавоб)
- бутун 
са- 
вол-жавоб 
жараё- 
нига 
аж ратлган 
вақтни 
чегаралан- 
ганлиги
- кам ҳараж атлиги
- телефон узелини ёмон иш ­
лаб қолиши
- саволларни 
ҳаж м и 
чегара- 
ланганлиги
- баъзи 
профессионал 
гу- 
руҳлари аниқланиш и
- учинчи томонга таъсири
Езма савол-жавоб
- ташкилий 
масалаларни 
ен- 
гиллиги
- территория 
жиҳатдан 
чегара- 
ланмаслик
- ўйламай
- савол-жавоб пайтида 
жавоб берувчининг бутунлай 
назорат остида бўлмаслиги
- кўп 
в ақт 
талаб 
қилиниши
- учинчи 
томоннинг 
таъсири
66

---

бериладиган 
жа- 
- ўйлаб 
чиқилган
вобларни 
йўқ 
«рационал жавоблар»
қилиш имконияти-
ни мавжудлиги_______________________________________
И ккаласини солиш тирадиган бўлсак, албатта яши- 
ринча кузатиш тури кўпроқ самара бериши намоён 
бўлади. Н егаки кузатилаётган объект ёки субъект куза- 
тув остидалигини сезмагани ҳолда хагги-ҳаракатлари ҳам 
табиий ёки ҳақиқи й бўлиб чиқади. Бу эса ўз ўрнида 
тўгри натиж аларга эриш иш ини ш акллантиради. Очиқдан- 
очиқ кузатиш даврида эса уш бу ж араённинг аксарияти, 
яъни кузатув остидаги объект ёки субъект шу ж араён ос­
тидалигини психологик равиш да хис қилиб ўзини ҳар 
куйга солиш и ҳам мумкин. К узатувлар ўтказилиш и жа- 
раёни асосан табиий шароит-ларда, яъни бизнинг асосий 
мақсадимиз бозорни таҳлил қилиш экан, демак бозор ша- 
роитида ўтказилади.
Бозор ш аройтида кузатув ўтказилаётган вақтида 
корхоналар 
(кузатув 
олиб 
борувчи) 
асосан 
ўз 
диққатларини 
истеъмолчилар, 
уларнинг 
маҳсулотига 
бўлган муносабатини, уларнинг фикрини аниқлаш га, ўз 
рақобатчиларининг 
бозордаги 
фаолиятига, 
уларнинг 
маҳсулотини ўрганиш ига қаратадилар.
Таж риба усулининг қўллаш нинг асосий омиллари бу 
кузатув натиж асида ш аклланган ҳамда бир-бирига зид 
бўлган муносабатларни саралаб олиш киради.
Бунга мисол қилиб, 
«Узбекистон ҳаво йўллари 
ави аком п ан и ям » ўтказган кузатув ва таж рибалар кири- 
ши мумкин. Бу ўринда уларнинг асосий йўналиш лари, 
узоқ масофага учувчи таёрагоҳларнинг учиш даврида 
йўловчилардан озиқланиш ни сифатини ўзгартириш ва шу 
йўсинда 
чипталарга 
бўлган 
буюртмаларни 
сонини 
кўпайтириш мақсади қўйилди. Бунинг учун «Узбекистон 
ҳаво йўллари» авиакомпанияси учта йўналишни Нью- 
Йюрк, Ф ранкф урт ва М осква йўналиш ларини олди. 1- 
йўналиш бўйича люкс туш ликлар, 2-йўналишда оддийгина
67

---

бутербродлар, 3-йўналиши бўйича эса одатдаги тушлик- 
лар 
таш кил 
этилди. 
Ў тказиладиган 
таж риба 
шуни 
кўрсатиши керак эдики, айнан овқатланиш тарзини ва 
сифатини ўзгартириш йўловчиларнинг ҳаво йўллари ком- 
паниясига бўлган муносабатга қандай таъсир ўтказади. 
Arap овқатланиш нинг аҳам ияти ушбу йўналиш ларларда 
қандай авиакомпания тайёраларини танлаш га таъсир 
ўтказмаса, демак ушбу йўналиш лар бўйича учадиган бар­
ча йўловчиларнинг фикри бир жойдан чиқиш и керак. 
Мободо шуни акси бўлиб чиқса, демак люкс-тушликлар 
таш киллаш тирилган йўналиши ҳисобига одатдаги иссиқ 
овқат ва оддий бутерброд тортиладиган йўна-лишларга 
қараганда йўловчилар кўпроқ овоз бериш лари керак. 
Таж рибанинг бундай натиж алари эса ҳамма йўналишар 
бўйича овқатланиш сифатини оширилиши керак деган 
қарор қабул қилиш га омил бўла олади.
М аркетинг ҳақида фикр юритилар экан, авваломбор, 
истеъмол-чининг эҳтиёж ини илғай ола билиш ва шунинг 
асосида корхона ишининг кейинги реж аларини устида 
ишлаш намоён бўлади. Л екин ҳозирги замон техник та- 
раққиёти интенсив равишда ривож ланиб бориши тадбир- 
корларга, иш лаб чиқарувчи ёки хизмат кўрсатувчи кор­
хоналар олдига улкан ва ечими қийин бўлган, аммо 
алоҳида бир тадбирлар асосида ва тадбиркорликка, ишлаб 
чиқариш га ва хизмат кўрсатиш га айнан, ҳозирги замон 
талаблари 
билан 
изма-из 
юриш 
натиж асида 
ечиб 
бўладиган муаммоларни қўяди.
Айнан шу аснода Тошкентдаги «Юлдуз» кийим ти- 
киш фирмаси ҳам маркетинг тадқиқотларнинг барча 
усулларидан фойдаланиб, ўз фаолиятига истеъмолчиларга 
қўш имча хизм ат кўрсатишни таш киллаш тирди. Бундан 
буён ҳар қандай истеъмолчи истаган вақтида фирма 
ҳисобидан телефон орқали алоқа қилиб, фирма ишлаб 
чиқарган костюмни ўзида мавж уд бўлган (мисол учун) 
йирик чийдухоба шимига мослаш тириб тикиб беришла- 
рини илтимос қилиш лари мумкин. Шу билан бирга, почта 
орқали фирмаг^, ўзларида бор бўлган матоларнинг наму-
68

---

наларини юбориб, шу намуналар асосида кийим тикиб 
бериш лари ҳақида буюртма бериш лари мумкин.
М аркетинг тадқиқотлари реж алаш тирилар экан за- 
монавий истеъмолчининг талаблари қай равиш да шаклла- 
ниб боришини бил-масдан туриб бозорда м уваф ф ақият 
қозониш қийин бўлади.
С авол-жавоблар ўтказиш , анкета саволларини тузиш 
ва уларни ҳаётга татбиқ этиш ф ақат истеъмолчиларнинг 
эҳтиёж лари аниқланган ҳолда олиб борилиш и мақсадга 
мувофиқдир.
Ўзбекистонда ф аолият кўрсатаётган «УзДЭУ» ком- 
панияси ҳам айнан юқорида кўрсатилган фикр бўйича иш 
юритиб, 
истеъмолчилар 
обрўсини 
кенг 
кўламда 
қозонмоқдалар. Фирма маркетинг тадқиқотларининг са­
вол-ж авоб усули асосида истеъмолчилар қўш имча хиз- 
матга эҳтиёж лари баланд эканликларини, яъни кўпроқ ўз 
хавфсизликларини ҳимоя қилувчи ускуналарга мухтож 
эканликларини аниқладилар. Н атиж ада компания ишлаб 
чиқарган хавфсизлик ускуналарини сотиб олган мижозга 
улар қўш имча равишда уларнинг уй-хўж аликларига янги 
алоқа воситаларини ўрнатиб бериш реж алаш тирилмоқда. 
Бунда миж оз соддалаштирилган алоқа воситаси (оддий 
тугмачани босиш билан) ёрдамида тез ёрдам хизматини 
ёки хавф сизлик хизматини тезкор равишда чақириш лари 
мумкин. Бу ҳолда мижозлар телеф он рақам ларини териб 
ўтиришдан, манзилгоҳларини, исми фамилияларини айтиб 
овора бўлиб ўтирмайдилар.
И стеъмолчиларнинг ҳозирги даврда яна бир нозик 
томони, улар ишлаб чиқарувчилар билан бамайлихотир 
бевосита алоқада, енгил м улоқатда бўлишини истайдилар. 
Ш унинг учун ҳам бўлса керак, кейинги пайтларда м арке­
тинг тадқиқотлари ўтказилиш и натиж асида келиб чиққан
ҳолда бизнесни телефон орқали таш киллаш тириш кенг 
кўламда қўлланилмоқда. Ҳ озирги даврда Ў збекистонда 
мавжуд бўлган барча йирик ва кичик корхоналар и с­
теъмолчилар билан бевосита алоқада бўлиш ниятида ўз 
корхоналарига ' кенг 
доирада 
телефон 
алоқаларини
69

---

ўрнатмоқдалар. Истеъмолчилар ўзларининг хоҳлаган так- 
лифларини, ш икоятларини ва буюртмаларини куннинг 
истаган вақтида айтиб туриш лари мумкин.
Термез ш аҳрида ф аолият кўрсатаётган «Аджанта» 
қўшма корхонаси ҳам (дори-дармонлар ишлаб чиқарувчи) 
истеъмолчилар билан мулоқотга алоҳида гуруҳ ташкил- 
лаштирганлар. Улар ҳар ҳаф та давомида ўзларининг но- 
расмий равиш да бўлиб ўтадиган йиғилиш ларида телефон, 
почта орқали йигилган маълумотларни таҳлил қилиб, на- 
тиж аларни фирма раҳбариятига тақдим этадилар. Ис­
теъмолчилар билан иш олиб боришнинг яна бир афзал 
томони — бу истеъмолчиларнинг ўзларидир. Ривожлан- 
ган йирик компанияларнинг фикри бўйича корхоналар ўз 
диққат эътиборларини ф ақат истеъмолчининг кўнглини 
овлашга ва яна ф ақат истеъмолчининг кўнглига қараш га 
қаратиш лари зарур. Негаки ахборотни энг арзон ва энг 
o c q h
йўл билан узатиш бу истеъмолчининг фирма ёки 
корхона ҳақидаги ижобий фикрини, ёр-биродарларига, 
қариндош-уруғларига, 
ҳам касабаларига, 
таниш-билиш- 
ларига етказиш дан иборатдир.
Умумий хулоса қилиб айтилганда, корхоналарнинг 
асосий фаолияти истеъмолчиларга қаратилган экан, шу 
ўринда айнан истеъмолчиларнинг кўнглини олувчи хо- 
димларни 
ҳам 
рагбатлантириш
усуллари 
ҳам 
кенг 
қўлланилмоқда. 
М исол 
учун, 
Тош кентда 
фаолинт 
кўрсатаётган «Ардус» чакана-савдо фирмасини оладиган 
бўлсак, истеъмолчилар олдида ўз вазиф аларини аъло да- 
ражада баж арганликлари учун ҳар қандай ходим йирик 
пул мукофоти билан тақдимланади.
Ш ундай қилиб, маркетинг тадқиқотлари ўтказиш
ж араёнида корхоналар ҳар-хил усулларни қўллаш лари 
учун кенг имкониятлар мавжуд. Аммо уларни тўгри ва 
мақсадли равиш да қўллаш учун ҳам савол-жавоб, кузатув 
ва таж риба усуллари чуқур таҳлил қилиш , керакли то- 
монларини саралаб олиш, қайси бир усул кўпроқ самара 
беришини аниқ билиш яна ҳам мақсадга мувофиқ бўлади.